Historia
Kościół parafialny w Märjamaa wzniesiony został w XIV wieku, przed 1364 rokiem, kiedy to w źródłach pisanych odnotowany został Gerlacus de Castella, „rector ecclesiae parochialis in Meriama”. Gerlacus zapewne rzadko bywał w kościele, gdyż zarezerwowane było dla niego miejsce w kapitule dorpackiej i był także kanonikiem kapituły ozylskiej. Fakt, iż tak znaczna persona zarządzała parafią w Märjamaa, wskazywałby na stosunkowo duże znaczenie kościoła św. Marii pośród innych wiejskich świątyń. Znaczenie to potwierdziła także budowa w trzeciej ćwierci XV wieku wieży, choć pierwotnie nie była ona zbyt wysoka.
Kościół prawdopodobnie zniszczony został na skutek pożaru z 1574 roku, podłożonego w trakcie działań militarnych wojny inflanckiej. Uszkodzony został wówczas między innymi zachodni portal wieży i sama wieża, przez którą po ostrzale działem do wnętrza wedrzeć się mieli moskiewscy żołnierze. Według tradycji przekazywanej przez ludowe podania, kościół miał zostać ponownie spalony w 1581 roku, tym razem przez wojska polskie, przy czym na poddaszu schronić się miało wówczas wiele osób, które zginęły w pożarze. Być może pamięć ludowa połączyła kilka epizodów w jedną tradycję lub dowolnie rozwinęła wydarzenie z 1574 roku, ciężko bowiem przypuszczać, by kościół został tak szybko odbudowany w trakcie toczącej się jeszcze wojny.
Według przekazów pisanych kościół jeszcze w 1597 roku był niezadaszony. Powolne naprawy rozpoczęto około początku XVII wieku, lecz w 1627 roku wieża nadal nie miała hełmu, a sklepienia groziły zawaleniem. Protokół z wizytacji z 1641 roku odnotował zły stan budowli. Najwyraźniej jednak nie była ona już w dramatycznej formie, bowiem uwagi o koniecznych naprawach skupiły się głównie na dachu i wyposażeniu. Gruntowne prace remontowe kościoła podjęto około 1686 roku, kiedy to między innymi wzmocniono wieżę przyporami. Następnie w 1871 podwyższono ją i nakryto nowym hełmem. W 1941 roku podczas bitwy pod Märjamaa zabytek został uszkodzony. Do 1959 roku dokonano napraw i przywrócono funkcje sakralne kościoła, a kolejny remont przeprowadzono w 1969 roku. W 1990 roku na wieży założono nowy hełm.
Architektura
Kościół powstał jako orientowana względem stron świata, prosta budowla jednonawowa na planie mocno wydłużonego prostokąta o wymiarach 33,5 x 17 metrów, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Od strony zachodniej w XV wieku dobudowana została czworoboczna wieża wielkości 8,7 x 7,4 metra, z nieznanych przyczyn odchylona od osi kościoła ku stronie północnej i pierwotnie wysokością zbliżona do korony murów nawy (mogła jednak posiadać drewnianą nadbudowę). Po przeciwnej, wschodniej stronie w XV wieku dobudowano niską, prostokątną zakrystię. Grubość murów kościoła zróżnicowano od 1,6 do 1,8 metra, lecz za wyjątkiem zakrystii była ona wszędzie znaczna, jak na wiejską budowlę sakralną.
Bryłę korpusu utworzono smukłą, przykrytą wysokim dwuspadowym dachem opartym na trójkątnych szczytach, z których zachodni przysłonięty został po dobudowaniu wieży. Choć kościół zbudowano na płaskim obszarze, w czasie kopania fundamentów wyrzucona ziemia podwyższyła poziom okolicznego terenu o około 0,6 metra, co nadało budowli jeszcze bardziej imponującą formę, a także utworzyło nachylenie powierzchni, które odprowadzało wodę deszczową spływającą z dachu. Zewnętrzne elewacje kościoła były gładkie, ujęte cokołem, pozbawione przypór. Rozdzielały je jedynie ostrołuczne i obustronnie rozglifione, wysoko osadzone okna. Trzy przepruto w ścianie południowej, jedno na osi od wschodu oraz jedno w fasadzie zachodniej przed dostawieniem wieży. Najbardziej okazałą formę z trójdzielnym maswerkiem zwyczajowo uzyskało okno wschodnie, przez które promienie słońca padały na główny ołtarz. Elewacja północna zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną nie otrzymała żadnych okien. W wielkiej, niepodzielonej płaszczyźnie ściany północnej osadzono jedynie boczny portal wejściowy o ostrołucznym zamknięciu i profilowanym ościeżu. Główne wejście zapewne wiodło od zachodu, po rozbudowie przez podwieżową kruchtę.
Wewnątrz kościoła wschodnią część kapłańską oddzielono od zachodniej części przeznaczonej dla wiernych ostrołuczną arkadą tęczy, wyjątkowo wysoką jak na wiejskie kościoły farne. Nawę podzielono na dwa przęsła, zaś w prezbiterium utworzono pojedyncze przęsło, wszystkie na rzucie zbliżonym do kwadratu. Obie część kościoła zwieńczone zostały sklepieniami z żebrami opadającymi na przyścienne służki, zakończone konsolami nieco poniżej okiennych parapetów. Wysokie założenie sklepień nadało niezbyt obszernemu wnętrzu monumentalności.
W grubości muru północnego części prezbiterialnej utworzono schody wiodące na poddasze ponad sklepieniami. Być może poddasze to pełniło rolę skrytki lub schowka, gdyż wejście do schodów osadzono wysoko nad posadzką, gdzie musiało być dostępne za pomocą drabiny. Nietypowo w grubości muru północnego wydrążono też małe pomieszczenie wielkości 2,3 x 1,1 metra i wysokości 2,2 metrów, pierwotnie pełniące rolę zakrystii. Posiadało ono ławkowatą podstawę we wnęce, która służyła za miejsce do siedzenia oraz półkoliste sklepienie. W murze wschodnim utworzona została wnęka ścienna na kościelne precjoza. Bardziej nietypowe były dwie wnęki w bocznych ścianach podwieżowej kruchty, być może przeznaczone na pojemniki na wodę lub świece.
Stan obecny
Kościół jest dziś dobrze zachowaną gotycką budowlą, pozbawioną większych przekształceń nowożytnych, choć musiał być poddawany licznym pracom remontowym po zniszczeniach wojennych. Najistotniejszym dodatkiem do średniowiecznej bryły jest górna partia wieży z XIX wieku, lecz utworzono ją w nawiązaniu do stylistyki gotyckiej, z niewielkimi ostołucznymi oknami i blendami, prawdopodobnie na wzór średniowiecznego kościoła św. Olafa w Tallinie. Przepadł gotycki portal w przyziemiu wieży, odnawiany musiał być również portal północny. Nowożytne są trzy przypory przy podstawie wieży, pogrubiona i wzmocniona miała też zostać jej południowa ściana. Po stronie wschodniej kościoła za współczesny dodatek przez długi czas uważano niski aneks zakrystii, ale badania archeologiczne wykazały, iż pochodzi on z XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Reinhold A., Märjamaa kiriku ja koguduse ajaloost, Tallinn 2011.