Historia
W 1245 roku zakończony został podział inflanckich posiadłości, zdobytych w ostatniej fazie północnych wypraw krzyżowych. Większość wyspy Saremy trafiła wówczas w ręce księcia-biskupa Ozylii, podczas gdy sąsiednia mniejsza wyspa Muhu oraz północna i wschodnia część Saremy przypadła inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego. Zarząd i obrona tych terenów miała być prowadzona z zamku w Peude (est. Pöide), który jednak został zniszczony w czasie powstania estońskiego z lat 1343-1345. Po zdławieniu buntu postanowiono nie odbudowywać Peude, a jego funkcję powierzyć zamkowi Soneburg, wzniesionemu w 1345 roku przez mistrza krajowego Inflant, Burchardta von Dreileben, jako nowe, położone bezpośrednio nad morzem centrum administracyjne dla posiadłości zakonnych na Ozylii. Do prac budowlanych zmuszono pokonanych Estów, przez co budowla uzyskała nazwę „Sonenborch”, czyli Zamek Zadośćuczynienia.
Mistrz Burchardt von Dreileben nie zdołał ukończyć zamku, dopiero w kolejnych latach jego następca, mistrz krajowy Goswin von Herreke, powiększył dom zamkowy i zakończył proces budowy. W XV wieku Soneburg wzmocniono fortyfikacjami i wieżami przystosowanymi do użycia broni palnej. Zamek znajdował się z dala od rejonów głównych konfliktów zbrojnych, jakie prowadzono w okresie średniowiecza, dlatego nieprzerwanie znajdował się w rękach krzyżackich aż do sekularyzacji zakonu, a nawet nieco dłużej, gdyż niemiecka, zeświecczona załoga władała zamkiem do 1562 roku. Wtedy to król duński Fryderyk II objął zamek Soneburg w posiadanie, a jego ostatni komornik, Heinrich von Ludinghausen-Wulff, otrzymał tytuł „królewskiego pretora”. Pod krótkim panowaniem duńskim Soneburg stał się zamkiem granicznym pomiędzy Danią a Szwecją.
W 1566 roku wyspa Sarema została najechana i spustoszona przez wojska szwedzkie, dla których był to ważny przyczółek do dalszej ekspansji. Nie będąc w przypadku ponownego ataku Szwedów w stanie obronić żadnego innego miejsca poza zamkiem w Kuressaare, Duńczycy zniszczyli Soneburg jeszcze w tym samym roku. Wkrótce jednak zaczęli żałować pochopnej decyzji i odbudowali, a nawet wzmocnili zamek o północno – wschodni bastion artyleryjski. Okazało się to jednak niewystarczające i w 1568 roku Szwedzi ponownie zajęli Saremę. Podpisany w 1570 roku traktat pokojowy przewidywał, że Szwecja zwróci Danii Maasi i sąsiednie tereny, ale Jan III postanowił nie respektować postanowień i w 1575 roku oddał zamek sprzymierzonemu ze Szwecją księciu Magnusowi. Ten przybył na wyspę i uwięził duńskiego pretora Clausa von Ungerna. Niedługo później opuścił Saremę i uwolnił Ungerna, który w odpowiedzi obległ Soneburg. Obrońcy poddali się po kilku dniach, za sprawą dużego pożaru jaki wybuchł na zamku. Obawiając się, iż zostanie on ponownie zajęty, król duński Fryderyk II rozkazał wysadzić Soneburg w powietrze. W późnym okresie nowożytnym ruiny wykorzystywano jako źródło darmowego materiału budowlanego.
Architektura
Zamek Soneburg zbudowany został nad brzegiem morza, opadającym łagodnym stokiem po północnej i zachodniej stronie ku płytkiej zatoce i cieśninie między wyspami Sarema (Ozylia) i Muhu. W pobliżu zamku rozwinęła się niewielka osada, obok której funkcjonowała przystań dla łodzi. Droga dojazdowa do Soneburgu musiała prowadzić od południa, gdzie prawdopodobnie zabezpieczono się obwarowaniami ziemnymi. Z lądem wyspy zamek sąsiadował też od strony wschodniej.
Pierwotnie zamek składał się z muru obronnego na rzucie prostokąta o wymiarach 54,5 x 42 metry, z czworobocznym budynkiem o wieżowym charakterze w narożniku północno – zachodnim, był więc wzorowany na najstarszej fazie nieodległego zamku Arensburg. Wieżowy budynek posiadał w planie wymiary 20 x 13 metrów i trzy kondygnacje wysokości. Stykający się z nim w dwóch narożnikach mur obronny miał około 1,2 metra grubości i sięgał około 8-9 metrów wysokości. Po jego ukończeniu budynek przedłużono po stronie wschodniej o około 26 metrów, przy czym ściana od strony północnej (zewnętrznej) pogrubiona została wówczas o ponad metr. Ostatecznie utworzono więc podłużną budowlę reprezentacyjno – mieszkalną, zajmującą większą część północnej strony dziedzińca, z niewielką wolną przestrzenią przy narożniku północno – wschodnim. Po przeciwnej, południowej stronie niewielkiego dziedzińca o szerokości dochodzącej do 13 metrów, znajdował się węższy budynek o gospodarczym i pomocniczym przeznaczeniu.
Przyziemie głównego domu zamkowego zajmowały pomieszczenia o charakterze gospodarczym. W zachodniej, starszej części mieściło się pomieszczenie o wymiarach 20,8 x 12,2 metra, ze sklepieniem podtrzymywanym przez dwa filary. W młodszej części wschodniej umieszczono podłużną komorę o długości 26,1 metrów i nieco mniejszej szerokości ze względu na masywniejsze mury obwodowe. Od strony dziedzińca znajdował się podłużny przedsionek z wejściem na wysokości pomieszczenia wschodniego. Pomieszczenia reprezentacyjne znajdowały się na pierwszym piętrze. Były one ogrzewane gorącym powietrzem z umieszczonego niżej pieca typu hypocaustum. Trzecia, najwyższa kondygnacja zapewne pełniła funkcje magazynowe i obronne. Komunikację między piętrami zapewniały umieszczone w grubości muru schody.
W XV wieku główny dom zakonny, połączony z nim mur oraz drugi budynek otoczone zostały kolejnym, nieregularnym w planie murem obronnym na planie czworoboku, wyposażonym w przynajmniej dwie wieże przystosowane do użycia broni palnej. Usytuowano je po najbardziej zagrożonej południowej stronie i nadano formę cylindryczną jednej oraz pięcioboczną drugiej. Trzecia, czworoboczna wieża mogła się znajdować w narożniku północno – wschodnim. Wewnątrz obwodu obronnego wzniesiono dodatkowe zabudowania o charakterze gospodarczym.
Stan obecny
Współcześnie większość murów zewnętrznych zamku i baszt nie istnieje. Główny dom zakonny utracił część pierwszego i całe drugie piętro, a gruz uformował barierę wokół niższych części budowli. Dzięki temu cały parter wraz ze sklepieniami oraz część pierwszego piętra przetrwała do dzisiaj. Pomieszczenia te zachowały w pełni średniowieczny charakter i po oczyszczeniu oraz zabezpieczeniu zostały udostępnione do zwiedzania. Szkoda, iż zabytek z zewnątrz nie został zabezpieczony w bardziej przyjazny dla oka sposób, a jedynie w blaszano-metalową konstrukcję.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Püüa G., Buildings archaeological surveys at Maasi Castle on North-East Saaremaa, „Archeological fieldwork in Estonia 2019”, Tallinn 2020.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.