Historia
Dzieje zamku Leal rozpoczęły się w 1211 roku, kiedy to biskup ryski Albert von Bekeshovede wyświęcił opata cysterskiego Theodericha von Treyden na biskupa Livonii, nadając mu jako główną siedzibę gród Leal. Miejsce to krzyżowcy zamierzali dopiero zdobyć, lecz zadanie to okazało się trudniejsze, niż się spodziewano. Po kilkunastu latach walk i bezskutecznej próbie Szwedów w 1220 roku, dopiero między 1238 a 1242 rokiem udało się niemieckim krzyżowcom wznieść na miejscu zdobytej pogańskiej warowni pierwszy kamienny zamek. W międzyczasie kolejny biskup, Hermann von Bekeshovede, zdecydował się przenieść stolicę diecezji na wschód, do Dorpatu. Leal pozostał jednak ważnym ośrodkiem, gdyż w tym samym czasie ustanowiono w nim stolicę kolejnego, niedawno powstałego biskupstwa ozylskiego (niem. Ösel-Wiek), na którego czele stanął w 1227 roku opat klasztoru w Dünamünde, Gottfried.
Drugim właścicielem zamku Leal był od około 1241 roku zakon krzyżacki, kilka lat wcześniej połączony z zakonem kawalerów mieczowych. Podzielenie warowni było efektem kompromisu w sporze wynikającym z faktu, iż zamek leżał dokładnie na granicy terenów przyznanych biskupowi i zakonowi. Chcąc wzmocnić swoją pozycję Krzyżacy uczynili z niego siedzibę komturii. Dwuwładza ta nie wpływała pozytywnie na rozwój osady i warowni. Już w 1251 roku biskup ozylski Henryk I, obawiając się agresji zakonu, opuścił Leal i przeniósł do Starej Parnawy. Na przełomie XIII i XIV wieku spór zaognił się, doszło nawet do starć, a przyzamkowa osada została zniszczona.
Całkowitą katastrofę przyniosła zamkowi wojna inflancka w drugiej połowie XVI wieku. Wpierw w latach 60-tych doszło w pobliżu do paru potyczek pomiędzy zbrojnymi zakonu a Szwedami, a później do całej serii ataków wojsk Iwana Groźnego, z których ostatni miał miejsce w 1581 roku. Zniszczony i opuszczony zamek dostał się ostatecznie pod władzę Szwecji, która nie podjęła się jednak wysiłku jego odbudowy. Około 1643 roku pozostałości zamku zostały w dużej części rozebrane, po tym gdy królowa Krystyna wydała zezwolenie na czerpanie z ruin materiałów budowlanych celem odbudowy miasta.
Architektura
Wpływ na nieregularny, owalny kształt średniowiecznego zamku miały umocnienia ziemne starszego grodu. Dzielił się on na część górną, czyli rdzeń z najważniejszymi zabudowaniami mieszkalnymi i obronnymi, a także oddzielone suchą fosą dwa podzamcza. Obydwa podzamcza znajdowały się po południowej i wschodniej stronie głównej części zamku, gdzie otaczały półkolem zamek górny. Rozdzielono je kolejnym przekopem, a jeszcze jedna sucha fosa poprowadzona została przed podzamczem zewnętrznym. Fosa otaczała też zamek od północy i zachodu.
Droga do zamku wiodła przez zachodnią część pierwszego i drugiego podzamcza, po czym przebiegała przez wewnętrzne podzamcze i wzdłuż zamku górnego prowadziła do głównej bramy po stronie wschodniej. Wjazd na podzamcze znajdował się na południu, gdzie w przyzamkowej osadzie droga łączyła się ze szlakiem prowadzącą do nieodległego żeńskiego klasztoru cysterek i kościoła św. Elżbiety. Klasztor był od XIV wieku otoczony osobnym murem, wyposażonym w ufortyfikowaną bramę oraz prawdopodobnie w co najmniej jedną wieżę. Murem otoczony był też zapewne kościół parafialny i przykościelny cmentarz.
Zamek górny w planie posiadał owalny, czy też migdałowaty kształt, z dłuższą osią na linii południowy – zachód, północny – wschód. Niewielki dziedziniec otaczał obwód muru obronnego, do którego dostawione były zabudowania. W południowej części znajdowała się czworoboczna wieża górująca nad podzamczem, natomiast we wschodniej części budynek bramny. Na zamku górnym funkcjonowała też kaplica, położona w pobliżu bramy, po wschodniej stronie zamku. Rdzeń zamku być może otoczony był od strony podzamcza parchamem.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowały się jedynie kamienne fundamenty na zamkowym wzniesieniu, niewielkie fragmenty murów i pomieszczenia piwniczne. Największej wysokości sięgają mury dawnej wieży czworobocznej zamku górnego, stojące na kopcu utworzonym między innymi z gruzu zawalonych części. Wyróżniają się także pozostałości bramy zamku górnego, częściowo nadbudowanej i przelicowanej w trakcie prac restauratorskich. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.