Historia
Zamek Lais powstał jako jedna z granicznych warowni krzyżackich, podległych administracyjnie komturii w Fellinie. Strzegł on północnego odcinka granicy między terytorium zakonnym, a władztwem biskupów dorpackich. Pierwsza pisemna wzmianka o zamku Lais odnotowana została w 1406 roku, lecz wzniesiony został zapewne jeszcze w XIV wieku.
Znaczenie zamku wzrosło wraz ze wzrostem zagrożenia Inflant ze strony księstwa moskiewskiego. Dlatego też jeszcze w XV wieku został gruntownie przebudowany, a jego fortyfikacje przystosowane do użycia broni palnej. Wzmocniono także mury zamkowe i bramę. Jednak nawet tak zmodernizowany zamek uległ wojskom Iwana Groźnego i po zdobyciu w 1559 roku został częściowo zniszczony. Wraz z zawarciem rozejmu w Jamie Zapolskim, Lais od 1582 roku stał się najdalej na północ wysuniętą siedzibą starostwa Rzeczypospolitej. Starostą został wówczas Andrzej Orzechowski, którego staraniem zamek odbudowano, a w jego pobliże sprowadzono około dwustu osadników ze szwedzkiej części Estonii.
Rozwój starostwa zahamowała wojna polsko-szwedzka. W 1600 roku zamek oblegli Szwedzi i zdobyli go po czterech tygodniach blokady. Z powodu śmierci starosty Orzechowskiego garnizon poddał się, jednak już rok później warownia wróciła pod panowanie polskie i pozostała ośrodkiem starostwa aż do 1622 roku, kiedy to przeszła ponownie w ręce szwedzkie. Ostatecznie zniszczenie zamku przyniosła wielka wojna północna na początku XVIII wieku.
Architektura
Zamek Lais wzniesiono na niewielkim wywyższeniu terenu usytuowanym w zakolu rzeki Laiuse, która otaczała założenie od północy i wschodu. Rozplanowano go na rzucie zbliżonym do trapezu, wyznaczonym przez kamienne mury obronne, z trzema prostymi kurtynami i odcinkiem zachodnim z lekkim załamaniem. Całość założenia o wymiarach około 100 x 50/70 metrów otaczała fosa. Ufortyfikowana brama zamkowa znajdowała się mniej więcej pośrodku odcinka zachodniego, gdzie zapewne funkcjonował zwodzony most.
Najważniejszym elementem obronnym w XV wieku była masywna wieża artyleryjska o średnicy 14 metrów i 4 metrach grubości muru, usytuowana w północno – zachodnim narożu obwodu i praktycznie w całości wysunięta przed sąsiednie kurtyny murów obronnych. Powyżej kamiennego cokołu wzniesiono ją prawie w całości z cegły, co wyróżniało ją od pozostałych części zamku. Niewiele mniejsza, analogiczna wieża znajdowała się w północno – wschodnim rogu, a podobna mogła znajdować się także po południowo – wschodniej stronie. Z pewnością nie był w ten sposób zabezpieczony ostatni narożnik południowo – zachodni, gdzie funkcjonowała jedynie znacznie mniejsza wieżyczka wieloboczna.
Największy budynek przylegał do kurtyny muru północno – wschodniego. Drugi budynek z dwoma pomieszczeniami w przyziemiu znajdował się po stronie północno – zachodniej, kolejny po przeciwnej stronie bramy, w narożniku południowo – zachodnim. W planie posiadał on wymiary około 21 x 11,6 metrów. Większość obszernego dziedzińca pozostawała wolna, służąc jako miejsce do ewentualnego biwakowania wojsk lub jako schronienie dla wozów kupieckich, czy też transportów z zaopatrzeniem.
Stan obecny
Zamek obecnie jest zaawansowaną ruiną. W najlepszym stanie przetrwała okrągła wieża północno – zachodnia, kurtyna muru południowego i zachodniego oraz stojące obecnie samotnie relikty wieży północno – wschodniej. Na większości obwodu wciąż czytelna jest fosa. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.