Historia
Zamek Lais (est. Laiuse) powstał jako jedna z granicznych warowni krzyżackich, podległych administracyjnie komturii w Fellinie (est. Viljandi). Strzegł on północnego odcinka granicy między terytorium zakonnym, a władztwem biskupów dorpackich (est. Tartu). Pierwsza pisemna wzmianka o zamku Lais odnotowana została w 1406 roku, a o zamkowym burgrabim w latach 1416-1417, lecz wzniesiony został on zapewne jeszcze w XIV wieku.
Znaczenie zamku wzrosło wraz ze wzrostem zagrożenia Inflant ze strony księstwa moskiewskiego. Dlatego też jeszcze w XV wieku został gruntownie przebudowany, a jego fortyfikacje przystosowane do użycia broni palnej. Wzmocniono także mury zamkowe i bramę. Jednak nawet tak zmodernizowany zamek uległ wojskom Iwana Groźnego i po zdobyciu w 1559 roku został częściowo zniszczony. Wraz z zawarciem rozejmu w Jamie Zapolskim, Lais od 1582 roku stał się najdalej na północ wysuniętą siedzibą starostwa Rzeczypospolitej. Starostą został wówczas Andrzej Orzechowski, którego staraniem zamek odbudowano, a w jego pobliże sprowadzono około dwustu osadników ze szwedzkiej części Estonii.
Rozwój starostwa zahamowała wojna polsko-szwedzka. W 1600 roku zamek oblegli Szwedzi i zdobyli go po czterech tygodniach blokady. Z powodu śmierci starosty Orzechowskiego garnizon poddał się, jednak już rok później warownia wróciła pod panowanie polskie i pozostała ośrodkiem starostwa aż do 1622 roku, kiedy to przeszła ponownie w ręce szwedzkie. Ostatecznie zniszczenie zamku przyniosła wielka wojna północna na początku XVIII wieku.
Architektura
Zamek Lais wzniesiono na niewielkim wywyższeniu terenu usytuowanym w zakolu rzeki Laiuse, która otaczała założenie od północy i wschodu. Rozplanowano go na rzucie zbliżonym do trapezu, wyznaczonym przez kamienne mury obronne, z trzema prostymi kurtynami i odcinkiem zachodnim z lekkim załamaniem. Całość założenia o wymiarach około 100 x 50/70 metrów otaczała fosa. Ufortyfikowana brama zamkowa znajdowała się mniej więcej pośrodku odcinka zachodniego, gdzie zapewne funkcjonował zwodzony most.
Najważniejszym elementem obronnym w XV wieku była masywna wieża artyleryjska o średnicy 14 metrów i 4 metrach grubości muru, usytuowana w północno – zachodnim narożu obwodu i praktycznie w całości wysunięta przed sąsiednie kurtyny murów obronnych. Powyżej kamiennego cokołu wzniesiono ją prawie w całości z cegły, co wyróżniało ją od pozostałych części zamku. Niewiele mniejsza, analogiczna wieża o średnicy 11,7 metra znajdowała się w północno – wschodnim rogu, a podobna mogła znajdować się także po południowo – wschodniej stronie. Z pewnością nie był w ten sposób zabezpieczony ostatni narożnik południowo – zachodni, gdzie funkcjonowała jedynie znacznie mniejsza wieżyczka wieloboczna.
Największy budynek przylegał do kurtyny muru północno – wschodniego. Drugi budynek z dwoma pomieszczeniami w przyziemiu znajdował się po stronie północno – zachodniej, kolejny po przeciwnej stronie bramy, w narożniku południowo – zachodnim. W planie posiadał on wymiary około 21 x 11,6 metrów. Większość obszernego dziedzińca pozostawała wolna, służąc jako miejsce do ewentualnego biwakowania wojsk lub jako schronienie dla wozów kupieckich, czy też transportów z zaopatrzeniem.
Stan obecny
Zamek obecnie jest zaawansowaną ruiną. W najlepszym stanie przetrwała okrągła wieża północno – zachodnia, kurtyna muru południowego i zachodniego oraz stojące obecnie samotnie relikty wieży północno – wschodniej. Na większości obwodu wciąż czytelna jest fosa. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Eesti arhitektuur 4, Tartumaa, Jõgevamaa, Valgamaa, Võrumaa, Põlvamaa, red. V.Raama, Tallinn 1993.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.