Historia
Kościół św. Wawrzyńca w Kuusalu wzniesiony został w ostatniej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie przy udziale strzechy budowlanej cysterskich mnichów z gotlandzkiej Romy, którzy posiadali w regionie Hajru ziemskie majątki. W drugiej ćwierci XV wieku kościół przebudowano w stylistyce późnogotyckiej pod nadzorem mistrzów murarskich z Tallina. Po raz pierwszy znacząco ucierpiał on podczas wojny inflanckiej w drugiej połowie XVI wieku, na skutek której zawaleniu uległy sklepienia. Kolejne zniszczenia przyniosła wojna północna na początku XVIII stulecia. W czasie remontu budowli w 1760 roku wzniesiono barokową wieżę, odnowiono też zniszczone sklepienia. W latach 1890-1899 pod kierunkiem Friedricha Axela von Howen przeprowadzono gruntowną, neogotycką przebudowę kościoła, w trakcie której dostawiono wschodnią apsydę oraz boczne aneksy.
Architektura
Kościół św. Wawrzyńca zbudowany został zgodnie ze zwyczajami cysterskimi, w niskiej dolinie, nad stawem zasilanym źródlaną wodą, a nie na widocznym z daleka nieodległym wzniesieniu po stronie zachodniej, jak to było preferowane w typowych wiejskich świątyniach farnych. Przy kościele funkcjonowała osada, położona na ważnym szlaku handlowo – komunikacyjnym łączącym Tallin na zachodzie z Narvą na wschodzie. W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła funkcjonował cmentarz, zapewne ogrodzony w celu ochrony przed zwierzętami.
Pierwotny wczesnogotycki kościół składał się z prostokątnej w planie nawy, krótszego i węższego prezbiterium na rzucie kwadratu, a więc zakończonego na wschodzie ścianą prostą, oraz niewielkiej zakrystii po jego północnej stronie. Był to rozwinięty układ, jak na wczesnogotyckie wiejskie kościoły parafialne w regionie Harju, które zwykle miały prezbiteria zintegrowane z korpusami nawowymi. Początkowo kościół był budowlą bezwieżową, co najwyżej na sąsiednim cmentarzu funkcjonować mogła drewniana wolnostojąca dzwonnica, a na kalenicy dachu niewielkie wieżyczki. Sądząc po grubości murów te ostatnie znajdować się mogły nad zachodnią częścią nawy i nad prezbiterium.
Mury kościoła prawdopodobnie pierwotnie przeprute były wąskimi oknami o lancetowatych lub ostrołucznych zamknięciach, z rozglifieniami skierowanymi na zewnątrz i do środka budowli. Wielkością i być może ozdobnością wyróżniało się zapewne wschodnie okno prezbiterium, przebite na osi ściany, skąd oświetlało główny ołtarz. Zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną, początkowo cała elewacja północna kościoła pozbawiona była otworów okiennych. Wynikało to ze względów symbolicznych (kojarzenie północy z siłami zła) oraz praktycznych (mała ilość słonecznego światła od strony północnej). Wejście do kościoła znajdowało się pośrodku zachodniej ściany nawy.
W drugiej ćwierci XV wieku mury obwodowe nawy i prezbiterium podwyższono, dzięki czemu we wnętrzu założono sklepienia. Nawę podzielono na dwa przęsła o rzutach krótkich prostokątów, natomiast w prezbiterium założono jednoprzęsłowe sklepienie krzyżowo – żebrowe. Wejście na poddasze ponad sklepieniami zapewniała starsza klatka schodowa, osadzona w grubości muru południowo – zachodniego narożnika nawy.
Stan obecny
Kościół św. Wawrzyńca jest jednym z najstarszych kamiennych budynków na terenie północnej Estonii, lecz został on znacznie przekształcony w okresie nowożytnym, zwłaszcza pod koniec XIX stulecia. Z tego powodu pierwotna bryła jest dziś przysłonięta neogotyckimi bocznymi aneksami od północy i południa oraz wielobocznym przedłużeniem prezbiterium po stronie wschodniej. Wieża zachodnia pochodzi z okresu baroku, nowożytnymi dodatkami są również przypory po północnej i południowej stronie nawy i prezbiterium. Ponadto przebito okno w północnej ścianie nawy, pierwotnie pozbawionej otworów. Zmian nie ustrzegło się również wnętrze, gdzie zainstalowane są obecnie historyzujące konsole, żebra sklepienne i kapitele.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hiiop H., Vinnal H., Kuusalu kiriku kooriruumi siseviimistlusuuringud, Tallinn 2021.