Historia
Parafia w Kose była jedną z pierwszych jakie powstały po podboju północnej części Inflant w 1219 roku przez duńskiego króla Waldemara II. Zbudowany wówczas kościół był zapewne konstrukcji drewnianej, natomiast murowaną budowlę sakralną wzniesiono dopiero w latach 70-tych XIV wieku. W latach 30-tych XV wieku kościół powiększono o prezbiterium, natomiast pod koniec XV wieku ufundowano wieżę zachodnią, prawdopodobnie wzniesioną w ramach odbudowy prowadzonej po spaleniu budynku przez wojska moskiewskie w 1482 roku. Po raz kolejny kościół zniszczony został w 1560 roku podczas wojny inflanckiej. Prawdopodobnie zawaleniu uległo wówczas sklepienie nawy. Pod koniec XVI wieku przeprowadzono odbudowę, po której budynek bez większych zmian przetrwał do XIX stulecia. W 1856 roku rozebrano średniowieczną zakrystię, a na jej miejscu ze względu na wzrost liczny ludności wsi zbudowano boczną nawę. Następnie w 1873 roku podwyższono wieżę o dwie kondygnacje i zwieńczono neogotyckim hełmem.
Architektura
Kościół z drugiej połowy XIV wieku był prostą budowlą salową na planie wydłużonego prostokąta. Nie posiadał wówczas wyodrębnionego architektonicznie z bryły prezbiterium, dlatego położona po północnej stronie niewielka, zbliżona w planie do kwadratu zakrystia nietypowo przystawiona była do wschodniej części nawy (typ kościoła często spotkany w średniowiecznej Finlandii i Prusach, ale rzadki na terenie północnej części Inflant). Wnętrze kościoła przykryte było sklepieniem krzyżowym, pomimo iż od strony zewnętrznej budynku nie wspierały przypory. Nad zachodnią częścią nawy zapewne wznosiła się niewielka wieżyczka, do której dostęp wiódł przez schody osadzone w grubości muru północno – zachodniego narożnika.
Bryła kościoła powiększona została w latach 30-tych XV wieku, gdy po wschodniej stronie korpusu dobudowano niższe i węższe prezbiterium na rzucie kwadratu, przykryte dwuspadowym dachem opartym na trójkątnym, pozbawionym zdobień szczycie. Z nawą połączone je wysoką, ale wąską, ostrołucznie zamkniętą arkadą tęczy, wewnątrz zaś przykryto pojedynczym przęsłem sklepienia krzyżowo – żebrowego, z żebrami opuszczonymi w narożnikach na nisko zawieszone płaskorzeźbione wsporniki. Ponieważ z prezbiterium nie sąsiadowała zakrystia, mogło ono być oświetlane ostrołucznymi oknami aż z trzech stron.
Zbudowana pod koniec XV wieku murowana wieża zachodnia zapewne zastąpiła starszą wieżyczkę na kalenicy dachu korpusu. Nowa wieża wzniesiona została na osi zachodniej fasady, na planie prostokąta o dłuższych bokach na osi północ – południa. Pierwotnie nie była zbyt wysoka i tylko w niewielkim stopniu przekraczała poziom kalenicy dachu korpusu. Mogła mieć surowy, pozbawiony dekoracji wygląd przypominający konstrukcje obronne. Jej przyziemie pełniło rolę niepodsklepionej kruchty wejściowej do nawy.
Stan obecny
Średniowieczne mury posiada obecnie korpus nawowy z XIV wieku oraz prezbiterium i wieża z XV wieku, za wyjątkiem dwóch górnych kondygnacji i hełmu tej ostatniej. W całości nowożytnym dodatkiem jest obszerny aneks po stronie północnej, który zastąpił niewielką XIV-wieczną zakrystię. Po tej ostatniej zachował się fragment ściany wschodniej oraz odkryty w XXI wieku pod tynkiem portal. Niestety nie przetrwało sklepienie nawy, widoczne jest natomiast późnogotyckie sklepienie prezbiterium. Dwa kamienne krzyże wmurowane w podstawę zachodniej elewacji wieży prawdopodobnie pochodzą z końca XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kiudsoo M., Malve M., Kadakas V., Tiidu E., Archaeological studies in the church and churchyard of Kose, „Archeological fieldwork in Estonia 2013”, Tallinn 2014.