Historia
Zamek Karkus, podobnie jak wiele innych warowni na terenie północnej części Inflant, powstał prawdopodobnie na miejscu wcześniejszego grodu, który w pierwszej połowie XIII wieku dostał się pod panowanie krzyżackie. W 1248 roku wspomniani już zostali jego wójtowie zakonni: Hermann i Werner. Zarządzana przez nich warownia była jeszcze wówczas drewniana i prawdopodobnie z tego powodu parokrotnie padała ofiarą najazdów litewskich, między innymi w 1297 i 1366 roku.
Budowa murowanego zamku zakończyła się zapewne dopiero pod koniec trzeciej ćwierci XIV wieku. Był on ważnym centrem administracyjnym i istotnym punktem popasowym na trasie istotnego szlaku łączącego południe i północ Inflant. O wysokiej randze budowli świadczyło także wyniesienie w połowie XV wieku rezydującego w niej wójta do godności wójta krajowego. Choć zamek nigdy nie osiągnął formalnie statusu siedziby konwentu, to jednak w XV wieku czasowo rezydował w nim komtur Fellina. Prawdopodobnie wówczas dokonano kolejnych modernizacji obwarowań, dodając dodatkową linię muru od strony wschodniej. Okazało się to przydatne w 1481 roku, gdy Karkus zaatakowały wojska moskiewskie. Niestety w 1560 roku obwarowania nie wytrzymały kolejnego najazdu moskiewskiego i zamek został zajęty przez wojska carskie.
W ostatnich latach XVI wieku zamek kilkukrotnie zmieniał właścicieli, nim w 1582 przypadł w udziale Rzeczypospolitej. Rządy polskie nie trwały długo, gdyż na początku XVII wieku Karkus zdobyli Szwedzi, okupujący go przez kolejne sto lat. Średniowieczne fortyfikacje były już wówczas mocno zniszczone, a to co pozostało uległo ostatecznemu zniszczeniu w 1708 roku, podczas wielkiej wojny północnej. W późniejszych latach XVIII wieku część z zabudowań zamku mogła posłużyć do budowy nowożytnego kościoła, choć jeszcze w XIX stuleciu mury i baszty podzamcza znajdowały się w relatywnie dobrym stanie.
Architektura
Zamek usytuowano na wzniesieniu po wschodniej stronie znajdującego się w dolinie jeziora i połączonych z nim strumieni. Stoki były strome od strony doliny, jedynie na północny i wschodzie, skąd prowadziła główna droga dojazdowa, teren był bardziej płaski. Tam też ostatecznie obwarowania zamku uzyskały najbardziej rozwiniętą formę. Karkus był sporym założeniem obronnym, wzniesionym z kamienia eratycznego, przy sporadycznym wykorzystaniu cegły, składającym się z dziedzińca zamku górnego po stronie północnej oraz sąsiadujących z nim dwóch przedzamczy: mniejszego, wewnętrznego, położonego na zachód od zamku górnego, oraz oddzielonego przekopem rozległego przedzamcza południowego.
Zamek górny założony był na planie prostokąta, z trzema skrzydłami otaczającymi dziedziniec i prostą, niezabudowaną kurtyną muru zamykającą go od północnego – zachodu. Najważniejsze pomieszczenia mieszkalno – reprezentacyjne przypuszczalnie znajdowały się w wąskim skrzydle północno – wschodnim, usytuowanym naprzeciwko bramy wjazdowej z wewnętrznego podzamcza. Na podstawie analogi z innymi budowlami krzyżackimi przyziemie skrzydeł zapewne zajmowały pomieszczenia gospodarcze i pomocnicze, piętro główne komnaty mieszkalne, a poddasze pełniło funkcje magazynowe i obronne. Kaplica zamkowa mogła się znajdować w południowo – wschodniej części głównego skrzydła lub nad przejazdem bramnym.
Mniejsze podzamcze wewnętrzne prawdopodobnie posiadało tylko jedno duże murowane skrzydło naprzeciwko wjazdu na zamek górny oraz mniejsze skrzydło przy południowo – wschodniej bramie na podzamcze zewnętrzne. To drugie posiadało zabudowania wzdłuż muru obronnego z każdej strony, za wyjątkiem odcinka zwróconego ku zamkowi górnemu, od którego jak wspomniano powyżej było oddzielone fosą. Prawdopodbnie w XV wieku umocnienia zamkowe rozbudowano, dodając dodatkową linię muru z półokrągłymi basztami czy też bastejami od strony wschodniej. Dłuższy odcinek parchamu chronił czołową część podzamcza zewnętrznego, krótszy zabezpieczał zamek górny przed głównym skrzydłem.
Stan obecny
Do dzisiaj zamek zachował się w postaci mocno zaawansowanej ruiny. Najlepiej zachowane elementy znajdują się we wschodniej części rozległego przedzamcza zewnętrznego, gdzie widoczna jest czworoboczna wieża przybramna wraz z sąsiadującymi odcinkami muru obronnego. Najmocniejszej degradacji uległy zabudowania zamku górnego. Nadal czytelny jest przekop oddzielający zamek górny i podzamcze wschodnie, natomiast na podzamczu wewnętrznym, zachodnim, przetrwały jedynie porozrzucane gdzieniegdzie pojedyncze fragmenty dolnych partii murów. W ostatnich latach teren zamku został uporządkowany i przystosowany do zwiedzania.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.