Historia
W 1254 roku wyspa Sarema podzielona została między biskupstwo Ozylii a zakon krzyżacki. W jego następstwie Karja uczyniona została centrum dóbr biskupich, a w czasie podziału po raz pierwszy odnotowano miejscowy kościół. Nie ma pewności czy była to budowla drewniana czy już murowana, ale w czwartej ćwierci XIII wieku zastąpiono ją kościołem wczesnogotyckim. Prace budowlane przeprowadzono przed 1297 rokiem, kiedy to wybuchła wojna, w czasach urzędowania biskupa Hermanna, lub najpóźniej na początku XIV wieku.
Kościół już od początku istnienia przeznaczony był nie tylko na miejsce kultu religijnego, ale także jako miejsce schronienia w czasach zagrożenia lub wojny, lub miejsce odpoczynku dla hierarchów w czasie podróży. Świadczyły o tym niełatwo dostępne, wyposażone w kominki pomieszczenia nad zakrystią. W późniejszych czasach kościół prawdopodobnie używany był przez pielgrzymów ze Skandynawii podróżujących do Inflant. To oraz fakt, że znajdował się na jednym z głównych szlaków przebiegających przez wyspę, tłumaczyłoby powód uzyskania bogatej dekoracji.
Architektura
Kościół św. Katarzyny i Mikołaja zbudowano z kamienia, na płaskim terenie północnej części wyspy. Powstał jako budowla raczej niewielka i o prostym układzie przestrzennym. Otrzymał pojedynczą, bezwieżową nawę podzieloną na dwa kwadratowe przęsła, nieco węższe, czworoboczne prezbiterium po stronie wschodniej i zakrystię dostawioną do prezbiterium od północy, częściowo zachodzącą na ścianę nawy. Nawę i prezbiterium przykryto osobnymi, wysokimi dachami dwuspadowymi, zakrystię zaś dachem jednospadowym.
Elewacje zewnętrzne kościoła były stosunkowo proste, przebite wysokimi i jednocześnie wąskimi oknami ostrołucznymi. Jedynie okno wschodnie, oświetlające główny ołtarz, było szersze, wypełnione trójdzielnym maswerkiem. Główne wejście do kościoła wiodło przez południową ścianę nawy. Osadzono tam ostrołuczny portal o bogato profilowanej, uskokowej archiwolcie i ościeżach z półkolumnami osadzonymi w uskokach. Jego wimperga zwieńczona była reliefem ukrzyżowanego Chrystusa i dwóch złodziei nad którym umieszczono krzyż równoramienny i ośmioramienną gwiazdę – symbol zmartwychwstania. Podobną choć nieco skromniejszą formę (bez wimpergi) otrzymał portal zachodni – ostrołuczny, profilowany, z półkolumnami w uskokach i narożnikach. Płaskorzeźbione dekoracje uzyskały jego kapitele, zdobione winną latoroślą, dużymi gronami jagód, płatkami róży i lokalnym wiązem. Co nietypowe do niewielkiego kościoła pierwotnie wiodły jeszcze aż dwa portale: północny i prowadzący do prezbiterium.
Wewnątrz kościół przykryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym, opartym na narożnych, obłych służkach opuszczonych do posadzki. W ścianach utworzono kilka profilowanych wnęk, zamkniętych dwu i trójściennie oraz ostrołucznie, przeznaczonych na kościelne precjoza. Największą wnękę, która mogła służyć jako grób Chrystusa podczas liturgii wielkanocnej, utworzono po przeciwnej stronie wejścia południowego. Całe wnętrze kościoła wyróżniała bogata dekoracja wnętrz w postaci rzeźbionych zworników sklepień, portali i głowic służek. Kamienne rzeźby zostały prawdopodobnie wykonane przez kolejne pokolenia mistrzów, przypuszczalnie rzemieślników z Niemiec, Szwecji i Francji, w stylu od romańskiego do późnogotyckiego. Wewnętrzne elewacje pokryte także zostały średniowiecznymi malowidłami ściennymi. Namalowane symbole miały jeszcze pochodzenie pogańskie. Znalazł się wśród nich triskelion, pentagram, groteskowe diabły i inne przedstawienia o niejasnym znaczeniu. Ponadto na murach umieszczono bardziej dekoracyjne malowidła.
Nawę od prezbiterium oddzielono ostrołucznie zamkniętą arkadą tęczy, oflankowaną przyściennymi kolumienkami. Po stronie północnej ukazano na nich św. Katarzynę, patronkę kościoła, umieszczoną w grupie trzepoczących skrzydłami aniołów, natomiast po stronie południowej św. Mikołaja w szatach biskupich, w otoczeniu dziewic z rozpuszczonymi włosami i girlandami. Obie sceny za pomocą płaskorzeźb ukazywały najbardziej znane legendy o świętych, mające charakter dydaktyczny, a zarazem poprzez utożsamienie św. Mikołaja z biskupem – propagandowy. Ich zadaniem było podnieść autorytet miejscowego hierarchy i status kościoła.
Stan obecny
Kościół św. Katarzyny i św. Mikołaja należy do najcenniejszych budowli sakralnych na terenie Estonii, nie tylko ze względu na stan zachowania, ale i wyjątkowo bogate detale architektoniczne o wysokiej jakości wykonania. Zachował się portal zachodni, niestety częściowo zniszczony został portal południowy (relief jego wimpergi wmurowany jest obecnie w ścianę nowożytnej kruchty), a po dwóch pozostałych portalach wejściowych przetrwały nikłe relikty. Wewnątrz warto zwrócić uwagę na zdobienia arkady tęczy i dekoracje systemu podtrzymywania sklepienia. Ze średniowiecznego wyposażenia na szczególną uwagę zasługuje chrzcielnica z XIV wieku i krucyfiks z XV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Saaremaa kirikud. The churches on the island of Saaremaa, Tallinn 2003.
Bome H., Markus K., Karja kirik – kõige väiksem “katedraal”, „Kunstiteaduslikke Uurimusi”, 14 (4), 2005.