Historia
Początkowo niewielka osada rybacka Haapsalu (niem. Hapsal) do rangi stolicy biskupstwa ozylskiego urosła po 1263 roku, na skutek zniszczenia diecezji w Starej Parnawie (niem. Alt Pernau) przez najazd litewski. Możliwe, że prace budowlane rozpoczęto jeszcze przed zniszczeniem kościoła katedralnego w Parnawie, przy czym kościół w Haapsalu początkowo planowano jako świątynię parafialną. Budowę katedry ukończono zapewne już w latach 60-tych XIII wieku. Po raz pierwszy pojawiła się ona w źródłach pisanych w 1279 roku („fundata ecclesia cathedrali in Hapsal”), zamek natomiast dopiero w 1314 roku („castrum minus”). Jego podstawową bryłę oraz mury obronne wznoszono od końca XIII wieku do około drugiej ćwierci XIV wieku. Ponadto do końca XIV wieku ukończono budowę miejskich murów obronnych.
Pierwszym poważniejszym wstrząsem dla Haapsalu był najazd krzyżacki podczas wojny z biskupem ozylskim w 1297 roku. Wojska okupowały zamek i katedrę do 1302 roku, jednak miasto szybko odzyskało swoją pozycję i aż do XVI stulecia nieprzerwanie pełniło rolę najważniejszego ośrodka biskupiego. W drugiej połowie XIV wieku do kościoła dobudowano nietypową, okrągłą kaplicę, jedyny przykład tego typu gotyckiej budowli w Inflantach. Natomiast zamek w XV wieku połączono z drugim przedzamczem, a na początku XVI stulecia wzmocniono dziełami obronnymi przystosowanymi do broni palnej. Dodatkowe obwarowania nie wystarczyły jednak w czasie wojny z lat 1558-1583, kiedy to Haapsalu stało się częścią protestanckiej Szwecji. Katolicka katedra stała się wówczas kościołem luterańskim i zaczęto ją nazywać kościołem zamkowym.
W XVII wieku rola polityczna miasta i zamku zaczęła maleć, zwłaszcza pod względem wojskowym. W 1641 roku rozpoczęto przebudowę zamku w renesansowy pałac, lecz prace spowalniał brak funduszy, a dodatkowo pożar z 1668 roku strawił dach katedry i większość zamku. Uszkodzenia były na tyle duże, iż nie podjęto próby jego odbudowy. Dawny kościół katedralny, choć zabezpieczony, uległ kolejnemu pożarowi w 1726 roku i aż do XIX wieku pozostawał w stanie ruiny. Zniszczony został wówczas m.in. romański portal główny z figurą patrona świątyni. Pierwsza próba renowacji nastąpiła pod koniec XIX stulecia, kiedy to w latach 1886-1889 zabezpieczono budowlę i umieszczono nowy, neogotycki portal. W okresie okupacji sowieckiej zabytek ponownie popadł w ruinę, przez krótki czas służył nawet jako spichlerz. Remont przeprowadzono dopiero w latach 1979-1990.
Architektura
Połączony kompleks katedralno – zamkowy zajmował południową część osady i wyrosłego z niej średniowiecznego miasta Hapsal, leżącego na południowym brzegu zatoki o tej samej nazwie. Dwa południowe narożniki rozległego podzamcza połączone były z obwarowaniami miejskimi, miasto otaczało więc zamek od strony zachodniej, północnej i wschodniej, a jedyne wolne, zabezpieczone fosą przedpole znajdowało się po stronie południowej. Teren zamku był płaski, bez większych korzyści jakie dawała przewaga wysokości, ale o jego sile stanowiły bariery wodne oraz zintegrowanie z obwarowaniami miasta o długości dochodzącej aż do około 1200 metrów.
Zamek początkowo składał się ze skrzydła północnego z dwoma narożnymi czworobocznymi wieżami, połączonymi dwoma prostymi kurtynami muru o wysokości około 8 metrów z kościołem po stronie południowej. Zabudowę uzupełniała niewielka czworoboczna wieżyczka wysunięta przed kurtynę zachodnią. Całość czworobocznego założenia zajmowała obszar o szerokości od około 40,8 do 42,2 metrów i długości od 63,1 do 65,2 metrów. Po rozbudowie z XV i początku XVI wieku zamek składał się już z trzech skrzydeł rozmieszczonych wokół prostokątnego dziedzińca, który od południa nadal zamykał kościół katedralny. Zapewne w XV wieku do skrzydła zachodniego dobudowano 38 metrowej wysokości cylindryczną wieżę zwaną Zegarową. Zastąpiła ona starszą smukłą wieżyczkę czworoboczną. U schyłku średniowiecza podwyższono też do 27 metrów mury obronne zamku, które osiągnęły wysokość porównywalną do starych wież północnych.
Wszystkie trzy skrzydła zamku posiadały piwnice, z których część służyła za więzienie, a inne jako magazyny do przechowywania żywności i trunków. Parter zajmowały pomieszczenia gospodarcze oraz zbrojownia, a na pierwszym i drugim piętrze znajdowały się najważniejsze pomieszczenia reprezentacyjne oraz mieszkalne biskupa, kanoników i urzędników kościelnych. W północno – wschodnim narożu znajdowały się komnaty biskupie, skrzydło północne zajmował spory refektarz, a w zachodnim mieścił się kapitularz. Trzecie piętro pełniło rolę spichrza i sprawowało funkcje obronne za sprawą umieszczonego w nim ganku straży.
Znajdujący się w południowej części dziedzińca kościół katedralny był największą jednonawową średniowieczną budowlą na terenie północnych Inflant, o powierzchni 425 m², wymiarach w planie 41,5 x 16,5 metra i wysokości 15,5 metra do sklepień. Otrzymał trzy przęsła długości, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Jego architektura łączyła elementy romańskie i gotyckie. Cechy romańskie widoczne były w roślinnych ornamentach na pilastrach głowic, natomiast gotyckie formy otrzymały sklepienia. Romański portal zwieńczony był już gotycką wimpergą, która na łuku miała wnękę z figurą świętego. Wewnętrzne elewacje pokryte były malunkami, a posadzka składała się z epitafiów duchownych i szlachciców. W ścianie wschodniej umieszczona została szeroka wnęka ołtarzowa. Unikatowa okrągła kaplica z czworobocznym aneksem została dostawiona do południowej ściany kościoła w drugiej połowie XIV wieku.
Rdzeń zamku sąsiadował z dwoma przedzamczami: starszym zachodnim z ostatniej ćwierci XIII wieku oraz wschodnim z XV i początku XVI wieku. Zachodnie podzamcze miało regularny prostokątny rzut nawiązujący do zamku Oberpahlen i zabezpieczone zostało fosą. Wschodnie było już nieregularne w planie, prawdopodobnie bez nawodnionej fosy przy kurtynach sąsiadujących z miastem, z wydzielonymi dodatkowo dwoma dziedzińcami wewnętrznymi. Utworzone zostało u schyłku średniowiecza, zapewne w celu pomieszczenia znacznych ilości wojsk najemnych, podobnie jak na zamkach w Narwie czy Rakvere. Całość zamkowo – katedralnego założenia w Haapsalu obejmował znaczny obszar terenu o wielkości 134,6 x 121,2 metra.
Mur podzamcza zachodniego pierwotnie posiadał wysokość jedynie około 3,8 metra, ale w okresie późnego średniowiecza został podwyższony do około 8 metrów. Oba podzamcza wzmacniały wieże czworoboczne oraz późniejsze półcylindryczne basteje czy też wieże przystosowane do użycia broni palnej. Dwie czworoboczne wieże bramne wysunięto w całości przed lico muru po stronie północnej i południowej zachodniego podzamcza. Ta pierwsza prowadziła na teren miasta, druga zaś skomunikowała podzamcze z terenami podmiejskimi. Dwie kolejne bramy posiadało także podzamcze wschodnie, z których jedna łączyła się z miastem a druga z przedpolem zamku na wschodzie. Masywna półkolista wieża armatnia zabezpieczała przedbramie północnej bramy wschodniego podzamcza. Miała 18,4 metra średnicy i trzy kondygnacje. Kolejną półkolistą wieżę armatnią utworzono pośrodku kurtyny zachodniej i po stronie wschodniej. Czworoboczne wieże usytuowano we dwóch wschodnich narożnikach.
Stan obecny
Katedra i zamek w Haapsalu dzięki zespoleniu cech warowno – klasztornych i połączeniu stylu romańskiego z gotykiem to obiekt wyjątkowy nie tylko w skali Estonii, ale też całej Europy północno – wschodniej. Choć budowla zachowała się tylko częściowo i nie posiada już dominant wysokościowych w postaci dwóch wież północnych, to rozkład pomieszczeń jest czytelny, a przekształcenia nowożytne ograniczone głównie do nowych lub powiększonych otworów okiennych. Największe ubytki murów widoczne są po stronie wschodniej i w części skrzydła północnego zwróconej ku dziedzińcowi. Praktycznie w całości przetrwały mury obwodowe kościoła katedralnego, włącznie z fasadą zachodnią i odnowionym w zmienionej formie portalem wejściowym. Zachował się również na prawie pełnej długości zewnętrzny mur obronny otaczający dwa podzamcza, w tym dwie czworoboczne wieże wschodnie i trzy półkoliste wieże działowe. Zabytkiem opiekuje się obecnie muzeum zamkowe, które w zachowanych piwnicach i na piętrze urządziło liczne wystawy poświęcone historii i funkcjonowaniu budowli w średniowieczu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Alttoa K., Bergholde-Wolf A., Dirveiks I., Grosmane E., Herrmann C., Kadakas V., Ose I., Randla A., Mittelalterlichen Baukunst in Livland (Estland und Lettland). Die Architektur einer historischen Grenzregion im Nordosten Europas, Berlin 2017.
Bernotas R., New aspects of the genesis of the medieval town walls in the Northern Baltic Sea region, Turku 2017.
Borowski T., Miasta, zamki i klasztory. Inflanty, Warszawa 2010.
Herrmann C., Burgen in Livland, Petersberg 2023.
Tuulse A., Die Burgen in Estland und Lettland, Dorpat 1942.