Historia
Zamek Zubštejn prawdopodobnie zbudowany został w początkach XIV wieku. W przekazach pisanych pierwotnie nazywany był Lapis oraz Kámen. Pod tą nazwą po raz pierwszy wspomniany został w 1344 roku w przydomku Atluša i Jimrama z Kámena, a następnie w niezbyt pewnym przekazie z 1348 roku jako „quondam castrum Lapis”, sprzedany przez Jimrama Joštowi i Benešowi z Boskovic. Ponadto rok później odnotowano, że przed laty pan Jimram sprzedał Zubštejn niejakiemu Bludowi z Králika, ten zaś w 1349 roku zwrócił mu go wraz z okolicznymi wsiami. Następnie w 1351 roku Atluš przekazał „castrum Camen” lub jego część Filipowi i Jimramowi z Jakubova. Dobra zubštejnskie były więc pierwotnie dzielone przez rodzeństwo lub kilku krewnych, którzy dokonywali częstych operacji finansowo – majątkowych, do czasu aż cały majątek na początku drugiej połowy XIV wieku scalił w jednych rękach Jimram z Jakubova.
W 1358 roku zamek, już pod nazwą Zubštejn, kupił margrabia morawski Jan Henryk, brat cesarza Karola IV Luksemburskiego, który przypuszczalnie dokonał rozbudowy zamku. Po śmierci Jana Henryka w 1375 roku Zubštejn odziedziczył jego syn, margrabia Jodok. Udzielił on Zubštejn w lenno Janowi z Křižanova, posiadającemu zamek od 1377 do 1390 roku, kiedy to margrabia przejął zamek ponownie dla siebie. Jeszcze w latach 90-tych XIV wieku Zubštejn nabyty miał zostać przez Herolda z Kunštátu, lecz na początku XV wieku kolejni właściciele prawdopodobnie często wymieniali się zastawem lub pozostawał on w rękach bezpośrednich zarządców Jodoka. Koniec XIV wieku i początek XV stulecia był na Morawach okresem walk między margrabiami, braćmi Prokopem i Jodokiem, jednak udział w nich Zubštejnu nie został odnotowany w przekazach pisanych.
W pierwszym trzydziestoleciu XV wieku Zubštejn dostał się w bliżej nieznany sposób w ręce możnego rodu Pernštejnów. Stało się to przed 1432 rokiem, kiedy to decyzją margrabiego i księcia austriackiego Albrechta, został im odebrany wraz z dobrami Bystřice i zamkiem Pyšolec, a następnie przekazany Janowi Meziříčskiemu z Lomnicy, katolickiemu stronnikowi Habsburga. Jan Pernštejnski uznał to działanie za bezprawne i oddał sprawę do sądu, argumentując, że nabył zamek już w 1377 roku od margrabiego Jana Henryka. Jako, że sprawa miało ewidentnie podtekst polityczny (Jan Pernštejnski był utrakwistą, zaś margrabia Albrecht zięciem obalonego przez husytów Zygmunta Luksemburczyka), sąd nie przychylił się do skargi powoda.
W trakcie sporów majątkowych, a zwłaszcza na skutek wojen husyckich, zamek musiał ponieść jakieś szkody, gdyż w trakcie nadawania lenna w 1437 roku Janowi z Lomnicy został opisany jako grodzisko, czyli opuszczona i zniszczona warownia. Około 1440 roku ruiny te na skutek koligacji małżeńskich przeszły na Jana z Pernštejna, który odbudował i przekształcił stary zamek. Od 1462 roku znajdował się on w rękach jego syna Zikmunda z Pernštejna i jego żony Eliški, a następnie od 1476 roku stanowił własność Viléma II z Pernštejna, kolejnego z synów Jana. W 1482 roku był nadal w na tyle dobrym stanie, iż mieszkał na nim następny członek rodu, Jimram z Pernštejna. Jeszcze na przełomie XV i XVI wieku rozbudowywane były zewnętrzne obwarowania zamku, celem przystosowania jego obrony do użycia broni palnej, w 1522 roku pojawiła się wzmianka o jego zamieszkiwaniu, a już w 1547 roku Zubštejn opisano jako opuszczony.
Architektura
Zamek zbudowano w południowej części podłużnego wzniesienia, usytuowanego dłuższymi bokami na osi północ – południe. Po stronie wschodniej jego stoki stromo opadały ku dolinie rzeki Srvatki, natomiast po stronie zachodniej ku oddalonej o paręset metrów rzece Bystřice. Również od południa krótki bok zabezpieczony był wysokim zboczem. Po stronie północnej wydłużona kulminacja wzgórza pozwoliła na rozbudowę położonego nieco niżej podzamcza. Zamek był bardzo rozległym założeniem, które w swym ostatecznym kształcie osiągnęło aż 290 metrów długości i 55-80 metrów szerokości, o zajmowanej powierzchni przeszło 2 ha.
Rdzeń zamku górnego zajmował skalisty grzbiet o wymiarach 50 x 18 metrów, wzdłuż którego krawędzi poprowadzono mur obronny o grubości 2,8 metra, wzniesiony na rzucie nieregularnego, wydłużonego wieloboku. Od przedbramia po stronie północnej był on oddzielony wykutym w skale przekopem o szerokości 15 metrów i głębokości 6 metrów, ponad którym przerzucono drewniany most. Czoło zamku górnego zajmowała masywne czworoboczna wieża wielkości 11 x 5,3 metra, pełniąca rolę muru tarczowego, zasłaniającego wnętrze zamku przed ewentualnym ostrzałem, a także służąca za bramę, gdyż w jej przyziemiu poprowadzono przykryty kolebką przejazd. Na piętrze wieży znajdowała się sklepiona krzyżowo sala z wychodzącym na wschód wykuszem. Była to najpewniej zamkowa kaplica. Po przeciwnej stronie nieregularnego dziedzińca, południową część zamku zamykał budynek o formie zbliżonej do masywnej wieży. Jego wymiary wynosiły 8,5 x 13 metrów. Jako umieszczony w najbezpieczniejszym miejscu zamku, był on zapewne najstarszym i początkowo głównym budynkiem mieszkalnym. Przy wschodnim odcinku muru obwodowego nie umieszczono żadnych murowanych zabudowań, ale w pobliżu wieży bramnej znajdował się czworoboczny ryzalit, być może o formie niewielkiej wieżyczki.
Najpewniej w czasach margrabiego Jana Henryka pośrodku dziedzińca, przy zachodnim odcinku muru usytuowano podpiwniczony, piętrowy pałac o wymiarach 13,5 x 10,5 metrów i bardzo masywnych, grubych w przyziemiu na prawie 3 metry murach. Na poziomie sutereny posiadał on dwie izby ze sklepieniami kolebkowymi, do których wiodły dwie osobne szyje z poziomu dziedzińca. Druga kondygnacja posiadała podobny układ sklepionych pomieszczeń, najwyższe piętro natomiast zaopatrzono w jedną dużą komnatę. Miała być ona połączona z gankiem w koronie muru obronnego, za pomocą którego przejść można było do kaplicy na piętrze wieży bramnej.
Po północnej stronie zamku górnego ulokowano wielkie podzamcze o z grubsza prostokątnym w planie kształcie o wymiarach 65 x 140 metrów. Powierzchnia jego dziedzińca została wyrównana poprzez usypanie zachodniej strony, a mur obwodowy po wschodniej stronie wkomponowano w wapienne ostańce. Położona na północy brama nie była poprzedzona przekopem, lecz zabezpieczona owalnymi obwarowaniami o wymiarach 10 x 16 metrów, flankującymi wjazd ze skalnego pagórka po wschodniej stronie. Ponad nimi znajdować się jeszcze mogła czworoboczna wieża strażniczo – obronna o mieszanej murowano – drewnianej konstrukcji. Jedyna znaczniejsza zabudowa na dziedzińcu podzamcza znajdować się mogła przy zachodnim murze obwodowym, przechodzącym w południowo – zachodnim narożniku w obłe fortyfikacje wielkości 10 x 8 metrów, o wyglądzie zbliżonym do bastei. Cała północna część zamku miała bardziej charakter gospodarczego dworu o skromnej, lecz rozległej zabudowie, niż typowego podzamcza chroniącego przedpole zamku. Charakterystyczny był szczególnie brak przekopu przed bramą wjazdową.
W południowo – wschodniej części podzamcza znajdowało się nieduże wzniesienie, obwiedzione wzdłuż krawędzi skarp kamiennym murem. Była to zapewne forma przedbramia, z którego drewniany most oparty na dwóch kamiennych filarach wiódł przez wspomniany powyżej przekop o szerokości 15 metrów i głębokości 6 metrów, oddzielający podzamcze od zamku górnego. Za mostem, wyjeżdżając z zamku górnego, osiągało się długi na około 25 metrów korytarz bramny, od czoła zabezpieczony kolejnym przekopem o szerokości 11 metrów i głębokości 4 metrów. Wjazd na przedbramie odbywać się musiał za pomocą drewnianej rampy lub mostu opuszczonego na dziedziniec podzamcza. Obok korytarza bramnego na pagórku stać mógł jeszcze duży budynek o nieznanej funkcji, a także mniejsza budowla po stronie zachodniej, przypuszczalnie służąca strażnikom lub odźwiernym strzegącym przedbramia.
Z boków przedbramia w obie strony wybiegały zewnętrzne obwarowania obwodowe zamku górnego, wzniesione zapewne na przełomie XV i XVI wieku. Tworzył je ziemny wał o grubości około 3 metrów, obłożony z obu stron układanymi na sucho kamieniami, w koronie którego zapewne pierwotnie znajdowała się drewniana palisada. W planie obwarowania te otrzymały kształt zbliżony do trapezu, przechodzącego w dwa obłe, wysunięte na wschód i zachód bastiony oraz większe bastejopodobne zaokrąglenie po stronie południowo – zachodniej, które stykało się ze skałami zabezpieczającymi zamek od południa. Zachodnia część dolnych obwarowań zamku górnego zamykała dziedziniec, który mógł być uzupełnieniem północnego podzamcza, jako iż na jego terenie usytuowano dużą studnię.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego przetrwały głównie ruiny rdzenia zamku górnego. Jego dominantą jest ściana północnej wieży bramnej, zachowana do wysokości 13 metrów, z widocznymi od wschodu konsolami na których podwieszono wykusz kaplicy. W nie najgorszym stanie przetrwał również pałac zachodni, z którego zawaliła się jedynie ściana zachodnia, ukazując przekrój czterech sklepionych pomieszczeń na dwóch dolnych kondygnacjach i niezadaszonej obecnie górnej komnaty. W o wiele gorszym stanie przetrwał budynek południowy i dawny korytarz bramny przedbramia pomiędzy dwoma przekopami. Na zachodnim dziedzińcu wciąż zobaczyć można studnię. Wstęp na teren zamku jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Menclová D., Zubštejn, Brno 1965.
Plaček M., Hrady v horním povodí Svratky, „Archæologia historica”, roč. 11, č. 1, 1986.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Vojkovský R., Zubštejn. Zříceniny hradu severně od Bystřice nad Pernštejnem, Hukvaldy-Dobrá 2013.