Historia
Na początku XI wieku po włączeniu Moraw do państwa czeskiego na znojemskim wzgórzu wzniesiono drewniano – ziemny gród. Zastąpił on starsze wielkomorawskie grodzisko św. Hipolita znajdujące się na zachód od przyszłego zamku i miasta. Nowy gród w Znojmie stał się jednym z ważniejszych ośrodków władzy młodszej linii dynastycznej Przemyślidów. Był wielkim morawskim centrum administracyjnym, politycznym i wojskowym, ważnym z powodu usytuowania na skrzyżowaniem dróg z Austrii w głąb Moraw, a następnie przez Bramę Morawską do Polski oraz z regionu naddunajskiego do Czech. Jego doniosłą rolę potwierdza zbudowanie już w XI wieku pierwszej murowanej budowli, jaką była rotunda pod wezwaniem św. Katarzyny.
W 1140 roku na czeski tron wstąpił Władysław II, którego rządy w niedługim czasie spotkały się z szeroką opozycją większości możnowładztwa. Na ich czele stanął Konrad II Znojemski, którego morawskie wojska w 1142 roku bezskutecznie obległy Pragę. Po interwencji niemieckiego króla Konrada III, Władysław II przejął inicjatywę i w odwecie za bunt splądrował Morawy, a w 1146 roku obległ i zdobył Znojmo.
Gród ponownie osiągnął wielkie znaczenie za syna Konrad II Znojemskiego, Konrada II Ottona. W 1182 został on powołany na tron praski przez możnowładców niechętnych księciu Fryderykowi. Wygnany Fryderyk schronił się wówczas na dworze cesarza Fryderyka I Barbarossy, a na sejmie rzeszy w Ratyzbonie zastraszeni Czesi zgodzili się ponownie przyjąć Fryderyka za księcia. Cesarz w ramach rekompensaty mianował Konrada II margrabią i postawił go na czele wyjętych spod jurysdykcji czeskiej Moraw. Odtąd ziemie te miały być bezpośrednim lennem cesarskim. Stało to się w 1185 roku przyczyną wojny czesko-morawskiej na skutek której ostatecznie Konrad II został zmuszony uznać zwierzchność książąt czeskich. Konrad mieszkał głównie w Znojmie i prawdopodobnie za jego rządów lub ewentualnie za czasów margrabiego Władysława Henryka na początku XIII wieku doszło do przebudowy grodu na murowany zamek.
Po wymarciu dynastii Przemyślidów w 1306 roku zamek zajął czeski król Rudolf Habsburg, a rok później garnizon zamkowy musiał się bronić przed austriackimi wojskami. W 1327 roku zamek spłonął w trakcie wielkiego pożaru miasta. Był to też rok w którym w Znojmie odbyły się negocjacje Jana Luksemburskiego z księciem austriackim. Jan był ostatnim czeskim królem, który często przebywał w Znojmie. Jego następca Karol IV tylko kilkukrotnie odwiedził Znojmo, w latach 1335 – 1342 jeszcze jako margrabia, a w 1348 roku już jako król czeski i rzymski. W 1364 roku jako cesarz spotkał się na zamku z księciem Rudolfem IV, aby zawrzeć umowę w sprawie sukcesji w Czechach. W 1395 roku zamek przejął margrabia morawski Jodok, lecz już w 1402 roku utracił go na rzecz swego przeciwnika, margrabiego Prokopa. Oddziałami Prokopa dowodził wówczas Hynek Jevišovický z Kunštátu zwany także Suchy Czart. Wraz ze znanym najemnikiem Janem Sokolem z Lamberka pod pretekstem obrony interesów króla czeskiego Wacława IV zdominowali oni całe południowo-wschodnie Morawy i wyprawiali się zbrojnie na ziemie austriackie plądrując tamtejsze dobra. Z tego powodu węgierski król Zygmunt Luksemburczyk i austriacki książę Albrecht w 1404 roku oblegli z silną armią Znojmo, jednak Hynek i Jan Sokol wytrwali oblężenie. Łupieżcze wyprawy zamkowego garnizonu ustały dopiero w 1406 roku, kiedy Hynek Jevišovický został schwytany przez króla czeskiego i przeszedł na służbę Albrechta V austriackiego.
Podczas wojen husyckich Znojmo stało się ważnym przyczółkiem króla Zygmunta Luksemburczyka przeciwko husytom. Próbowali oni co prawda zdobyć Znojmo w 1425 roku, jednak bezskutecznie. Spalone zostały jedynie przedmieścia oraz pobliski klasztor Louka. W 1437 roku w Znojmie po raz ostatni pojawił się Zygmunt Luksemburczyk. Uwięził wówczas (być może na zamku) swą żonę Barbarę Cylejską, oskarżoną o spiskowanie przeciwko władcy, jednak po paru dniach zmarł.
W 1453 roku na zamku mieszkał Władysław Pogrobowiec, syn króla niemieckiego, czeskiego i węgierskiego Albrechta II Habsburga i Elżbiety, córki Zygmunta Luksemburczyka. W roku tym zadecydowano w Znojmie o zarządzaniu ziemiami czeskimi przez Jerzego z Podiebradów, lecz był to jeden z ostatnich doniosłych aktów jaki na zamku uchwalono. Z czasem zaczął on tracić na znaczeniu i zaczął być oddawany w zastaw. Po raz pierwszy oddany został w 1439 roku Albrechtowi z Leskovic, następnie w latach 1493, 1496 i 1504 dzierżyli go Ludvík, Ladislav i Jan Michał z Vejtmíle. Jako, iż kolejni właściciele często się zmieniali i nie inwestowali w jego utrzymanie, zaczął on szybko popadać w zaniedbanie. Na początku XVII wieku po raz ostatni w Znojmie odbyły się ważne negocjacje między arcyksięciem Maciejem Habsburgiem a stanami morawskimi. W 1621 roku z powodu udziału ówczesnego właściciela zamku Viléma z Roupova w antyhabsburskim powstaniu został on skonfiskowany i przeszedł na własność komory margrabstwa morawskiego. Na początku wojny trzydziestoletniej zamek był już w złym stanie, a co gorsza w 1645 roku zajęły go i spustoszyły wojska szwedzkie. Pod koniec XVII wieku prowadzono co prawda jakieś prace naprawcze, jednak w 1710 roku cesarz Józef I przekazał zamek górny panom z Deblína, a część podzamcza z rotundą mieszczanom. Maxmilián z Deblína rozebrał większość średniowiecznej zabudowy i na jej miejscu wybudował barokowy pałac oraz browar. W 1784 roku Franciszek Józef z Deblína został zamordowany, a jego ród wymarł. Wyposażenie pałacu zostało wyprzedane, a sam budynek przekształcony w szpital wojskowy. Niestety w 1892 roku na dawnym podzamczu zwaliła się Wieża Loupežnická, zabijając pod gruzami portiera i jego rodzinę.
Architektura
Wczesnośredniowieczny gród, a następnie zamek usytuowano na południowo – zachodnim cyplu wzniesienia opadającego po stronie południowej stromymi skarpami ku rzece Dyji. Od wschodniej strony, gdzie założono w XIII wieku miasto, gród oddzielony był depresją zwaną Jama, wysokie stoki zabezpieczały go także od północy. Jedyna dogodna droga dojazdowa możliwa była przez wąską szyję po stronie północno – wschodniej. Pod koniec XII lub na początku XIII wieku została ona zabezpieczona poprzecznym przekopem.
W swej najstarsze formie z XIII wieku zamek był założeniem dwuczłonowym składającym się z zamku górnego na skalistym cyplu po stronie zachodniej oraz wydłużonego podzamcza po jego wschodniej i północno – wschodniej stronie. Rdzeń zamku od podzamcza oddzielono poprzecznym, wyciosanym w skale przekopem przez który poprowadzono do bramy drewniany, zapewne zwodzony most. Główną bramę poprzedzał jeszcze zewnętrzny, niższy mur wydzielający nieduży obszar przedbramia, czy też parchamu. Wjazd flankowany był cylindryczną wieżą główną, za którą dość nietypowo wzniesiono budynek mieszkalny oraz romańską kaplicę (najczęściej zabudowania mieszkalne stawiano w najdalszych od bramy częściach dziedzińca). Zamek górny otrzymał w planie kształt nieregularnego sześcioboku o wymiarach 90 x 55 metrów. Cylindryczna wieża miała spore rozmiary – 11 metrów średnicy zewnętrznej i 5 metrów średnicy wewnętrznej przestrzeni. Była wpisana w obwód grubych na 2 metry murów obwodowych. Usytuowany w jej bliskiej odległości pałac miał kształt prostokąta, a stykająca się z nim kaplica usytuowana była dłuższymi bokami prostopadle do niego, z apsydą zwróconą w stronę północnych skarp wzgórza.
Rozległe podzamcze miało podłużny, zwężający się ku północnemu – wschodowi kształt. Jego najstarszą murowaną budowlą była centralnie umieszczona na niedużym skalistym pagórku rotunda św. Katarzyny. Składa się ona z cylindrycznej nawy i dostawionej od wschodu półkolistej apsydy, obu wzniesionych z łączonych zaprawą, nieobrobionych kamieni. Jej wnętrze przed 1134 rokiem ozdobione zostało ściennymi polichromiami, powstałymi być może z okazji ślubu Konrada II Znojemskiego z Marią Serbską. Pokryto nimi całą powierzchnię wewnętrznych ścian rotundy w apsydzie i nawie od podłogi do kopuły, układając malowidła w kilka równoległych pasów. Znajduje się na nich szereg postaci, jednak identyfikacja poszczególnych osób jest niepewna, a wśród historyków istnieje co do nich wiele różnych teorii.
W XIII wieku podzamcze otoczono kamiennym murem obwodowym z dwoma załamaniami po stronie południowej i wschodniej. W jednym z nich umieszczono boczną furtę prowadzącą w kierunku miasta i rzeki. Szczególną uwagę zwrócono na bramę wjazdową, gdzie wzniesiono masywną ośmioboczną wieżę (Wieża Loupežnická) flankującą wjazd na teren podzamcza. Jej średnica zewnętrzna wynosiła 10,3 metra, a wewnętrzna aż 6,7 metra. W drugiej połowie XIII stulecia obwarowania zamku połączono z budowanymi wówczas miejskimi murami obronnymi.
W okresie gotyckiej rozbudowy przy romańskiej kaplicy zbudowano czworoboczną wieżę od której poprowadzono ciąg zabudowań otaczających cały dziedziniec poza kurtyną z portalem bramnym. Co ciekawe wzniesiono je przed romańskim murem obwodowym, a nie po wewnętrznej stronie, na terenie dziedzińca, dzięki czemu nie uległ on zmniejszeniu. Prace budowlane prowadzono wówczas także na terenie podzamcza, jednak tam celem było głównie nie powiększenie zabudowy mieszkalnej, lecz zwiększenie obronności. Z tego powodu po stronie wschodniej, od strony miasta zbudowano zewnętrzny mur parchamu, który na północnym – wschodzie przechodził w przedbramię zaopatrzone w czworoboczny budynek bramny. Wschodnią część obwarowań na styku z miejskimi murami obronnymi wzmocniono czworoboczną wieżą, a drugą, nieco mniejszą wieżę usytuowano w miejscu gdzie zaczynał się mur parchamu.
Stan obecny
Zamek w Znojmie, niegdyś jedna z najważniejszych morawskich warowni, niestety nie przetrwał do czasów współczesnych. Został on w zdecydowanej większości rozebrany i drastycznie przebudowany w okresie nowożytnym. Ocalałe fragmenty ograniczają się do dolnych partii muru obronnego na niedostępnych skarpach po stronie południowej i wschodniej. Na szczęście na terenie dawnego podzamcza zachował się najcenniejszy zabytek sakralny w postaci XI-wiecznej rotundy św. Katarzyny z unikatowymi malowidłami ściennymi z pierwszej połowy XII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.