Historia
Pierwszy kościół św. Mikołaja w Znojmie prawdopodobnie został wzniesiony już pod koniec XI lub na początku XII wieku, być może z inicjatywy morawskiego księcia Luitpolda Znojemskiego. W źródłach pisanych odnotowano go po raz pierwszy jako „capella” w 1190 roku, kiedy to został podarowany nowo założonemu klasztorowi premonstratensów w pobliskiej Louce. Zakonnicy podnieśli kościół przed 1226 rokiem do rangi świątyni parafialnej, a w związku z szybkim rozwojem miasta za sprawą napływu niemieckich kolonistów, został on przebudowany w okresie panowania Przemysła Ottokara II, oraz powiększony o karner.
Pod koniec pierwszej ćwierci XIV wieku aktualna stała się potrzeba kolejnej, tym razem gruntownej rozbudowy starego kościoła. W tym czasie niejaki Henryk, zwany Górnikiem (Henricus dictus Bercman), wystąpił o odpusty dla kościoła, a pod koniec 1325 roku biskup Jakub z Modeny i biskup Štěpán wydali farze św. Mikołaja w Rzymie 40-dniowy odpust. Jego celem miało być przyciągniecie wiernych, których pieniądze w średniowieczu były znaczącym źródłem finansowania budowy. W 1335 roku w mieście miał miejsce ślub Anny, córki czeskiego króla Jana Luksemburskiego, z austriackim księciem Ottonem Habsburgie. Podczas uroczystości wybuchł pożar, który zniszczył większość miasta, a być może także budowany wówczas kościół. Prace zapewne trzeba było rozpocząć od nowa, za wyjątkiem masywnych murów wieży, które włączono do gotyckiej budowli.
Dokładny postęp robót budowlanych nie jest znany, wiadomo jedynie ze źródeł pisanych, iż niedługo przed 1354 rokiem zburzono cztery domy w związku z rozbudową cmentarza koło kościoła i w tym samym roku sporządzono umowę, zgodnie z którą proboszcz parafii św. Mikołaja miał co roku otrzymywać od miasta 8 groszy z funduszu budowy kościoła. Prawdopodobnie do około 1370 roku ukończono dolne partie murów obwodowych korpusu, kruchtę północną i zachodnie przęsło prezbiterium, które dostawiono do starszej wieży (północnej). W 1390 roku rada miejska ufundowała ołtarz św. Andrzeja, jako pokutę za potępienie i utopienie księdza, niejakiego Jerzego, a w 1398 roku mieszczanin Georg Schneider zapisał 10 groszy na dalszą budowę kościoła. Kolejne fundacje ołtarzy miały miejsce w 1403, 1413, 1419 roku, z czego wynikałoby, iż postęp prac wszedł pod koniec XIV wieku w fazę zadaszania i oddawania poszczególnych części kościoła do celów liturgicznych.
W latach 1408 – 1422 miasto opłacało trębacza na wieży kościelnej, zaś w 1419 roku biskup ołomuniecki potwierdził fundację kaplicy św. Tomasza Apostoła na cmentarzu przy kościele. Wnioskować z tego można, iż prawdopodobnie prace nad prezbiterium były już wówczas na ukończeniu, zajmowano się zaś bocznymi kaplicami i prawdopodbnie piętrem zakrystii. W 1422 roku miał miejsce pożar świątyni, który uszkodził zwłaszcza północną wieżę, lecz już trzy lata później do kościoła miały być zwożone duże ilości kamienia. W okresie tym oprócz korpusu nawowego stały już obie wieże, a także zapewne niezasklepione jeszcze prezbiterium oraz zakrystia. Sklepienia prezbiterium musiały powstać przed 1437 rokiem, bowiem wtedy umieszczono na jego ścianach freski, niedługo później zaś, do 1442 roku, osadzono sklepienia w korpusie nawowym.
W 1442 odlano dwa dzwony, prawdopodobnie przeznaczone dla wieży południowej (północna od czasu pożaru miała problemy ze statyką). W 1492 roku wybudowano boczną kaplicę i ufundowano w niej ołtarz Nawiedzenia Marii Panny, wreszcie na krótko przed 1521 rokiem Kateřina Bučická ufundowała obok kościoła dwukondygnacyjną kaplicę św. Marcina i św. Anny (dzisiejsza kaplica św. Wacława). Druga połowa XV wieku i początek XVI stulecia był więc okresem prowadzenia ostatnich prac wykończeniowych, wyposażaniem kościoła i jego ozdabianiem, na czele z budową okazałej empory zachodniej, wstawioną w korpus przed 1460 rokiem.
We wczesnym okresie nowożytnym budynek kościoła św. Mikołaja nie przechodził poważniejszych zmian, nie licząc nałożenia ozdobnego boniowania na elewacje w latach 1563 – 1566, napraw dachów i więźby dachowej w 1576, 1579 i 1585 roku, a także ogólnej renowacji z 1587 roku. Okres baroku kościół również przetrwał bez większych modernizacji, za wyjątkiem przebudowanych bocznych kaplic i zmiany wystroju wnętrza. Dopiero w 1839 roku rozebrano południową wieżę, o którą bano się, iż ulegnie zawaleniu, a do średniowiecznej budowli w latach 1843–1847 dostawiono neogotycką dzwonnicę. W latach 1904 – 1906 przeprowadzono remont całego kościoła według projektu wiedeńskiego architekta Ludwiga Wächtlera. Zasadniczo nie był on związany z modyfikacjami, a jedynie z wymianą ocalałych konstrukcji na nowe, identyczne w kształcie.
Architektura
Kościół usytuowano nad skarpą opadającą do doliny rzeki Dyji, na zachodnim skraju wzgórza, które wcinało się w głębokie zagłębienie wąwozu oddzielającego teren miasta od położonego na zachodzie zamku. Po wybudowaniu miejskich murów obronnych kościół znalazł się w ich południowo – zachodnim narożniku, jednak wygląd tej części Znojma znacznie zmienił się po połowie XIV wieku, kiedy to rozpoczęła się wielka gotycka przebudowa kościoła, wymagająca poszerzenia terenu ku zachodowi. Wówczas to przed kościołem powstała charakterystyczna ściana wzmacniana przyporami, która zabezpieczała skarpę przed obsunięciem, mury miejskie natomiast na tym odcinku porzucono, a przedłużono za to kurtynę południową ku zachodowi, gdzie po pokonaniu wąwozu połączono ją z obwarowaniami zamku.
Na skutek gotyckiej przebudowy z XIV i XV wieku kościół uzyskał formę trójnawowej hali z pięcioprzęsłowym korpusem nawowym oraz długim, trójprzęsłowym prezbiterium o szerokości nawy głównej, zakończonym na wschodzie wielobokiem (połowa regularnego dziesięciokąta). Do jego północnej ściany dostawiono piętrową zakrystię. Pierwotnie na styku chóru i korpusu znajdowały się jeszcze dwie czworoboczne wieże: jedna po stronie północnej i jedna na południu. Do korpusu nawowego prowadziły trzy profilowane portale pośrodku strony północnej, zachodniej i południowej, przy czym portal północny, z powodu konfiguracji terenu uznawany za najważniejszy, chroniony był kwadratowym przedsionkiem, a po jego bokach dobudowano między przyporami dwie gotyckie kaplice. Pozostałe portale nie posiadały krucht, jednak po bokach portalu południowego między przyporami także wybudowano dwie gotyckie kaplice.
Portal północny, podobnie jak dwa pozostałe otrzymał ostrołuczne zamknięcie i bogate profilowanie, ale odróżnił się nieco archaicznymi uskokami, dzięki którym wejście uzyskało bardziej monumentalną oprawę. Nad nim przestrzeń kruchty przykryto kopułą ze sklepieniem żebrowym ośmiodzielnym, ze wstawionymi w narożnikach trompami, niezbyt powszechnym wówczas elementem. Dodaniu głębi miało także służyć utworzenie w ścianach wschodniej, południowej i zachodniej wnęk z siedziskami zwieńczonymi trójliśćmi. Dodatkowo po bokach portalu głównego nad bocznymi siedziskami umieszczono nieco później dwie konsole z herbami. Część północna kruchty pierwotnie otwierała się arkadą. Przypuszczalnie znojemski budowniczy wywiódł schemat sklepienia kruchty z analogicznego sklepienia sieni wejściowej przed północnym, głównym portalem benedyktyńskiego kościoła klasztornego w Třebíč.
Wieża północna usytuowana została na zakończeniu północnej nawy bocznej, a jej południowa ściana utworzyła północną ścianę pierwszego (zachodniego) przęsła prezbiterium. W porównaniu do osi kościoła odchylała się nieznacznie na północ, co spowodowało pewne dysproporcje we wnętrzu budowli. W korpusie przedni łuk sklepienia północnej nawy bocznej na zachodniej ścianie wieży uzyskał skróconą południową część, a przy arkadzie tęczy na południowej ścianie wieży pozostał nieregularny uskok. Co więcej we wnętrzu wieży znalazły się obramienia okienne z zamurowanymi otworami, umieszczone na wszystkich stronach świata trzeciej kondygnacji, zaś na czwartej i piątej po stronie południowej i zachodniej okna wykorzystano jako przejścia do kościoła. Wszystko to wskazywałoby, iż wieża została zbudowana jeszcze przed wzniesieniem korpusu nawowego i prezbiterium. Jej przyziemie, przykryte sklepieniem kolebkowym, mieściło ciasną komorę o wymiarach 2,1 x 2,8 metra. Piętro wieży, dostępne kamienną klatką schodową w sile muru zachodniego, choć nieco większe niż parter, także było niewielkie. Zamknięto je wysokim sklepieniem krzyżowym bez żeber. Otwory okienne nie były obramowane kamiennymi ościeżami, ale wyłożone nieobrobionymi kamieniami, a ich nadproża tworzyły duże, surowe płyty kamienne. Wieża mogła jako część starszej romańskiej budowli pełnić funkcje obronne, a z pewnością wartownicze, tym bardziej, iż linia obwarowań przebiegała wówczas bliżej kościoła.
Elewacje zewnętrzne całego kościoła podparte zostały uskokowymi przyporami, w narożach i przy wschodnim zamknięciu prezbiterium usytuowanymi pod skosem. Wyróżniono zwłaszcza dwie wyższe środkowe przypory zachodnie, ozdobione zamkniętymi trójliśćmi wnękami i zwieńczone szczycikami z kwiatonami. W górnej części przypory te weszły w ceglany szczyt korpusu, udekorowany ułożonymi piramidalnie, profilowanymi blendami o ostrołucznych zamknięciach. Pomiędzy wszystkimi przyporami przebito duże ostrołuczne okna, w korpusie nawowym wypełnionymi przeważnie trójdzielnymi maswerkami. Czwórdzielne okno osadzono jedynie pośrodku elewacji zachodniej nawy głównej i w ścianie południowej prezbiterium, zaś w jego zamknięciu mniejsze odstępy między przyporami wymagały umieszczenia smukłych okien dwudzielnych. Pod wszystkimi otworami poprowadzono gzyms podokienny, pod dachem natomiast profilowany gzyms podokapowy.
Wewnątrz kościoła prostokątne przęsła nawy głównej i prezbiterium w pierwszej połowie XV wieku zwieńczono sklepieniami żebrowymi o sieciowym układzie, zawieszonymi w korpusie na wysokości około 18,5 metra, a w prezbiterium o około metr wyżej. Nawy boczne, podzielone na przęsła kwadratowe, przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, natomiast dwie kondygnacje dwuprzęsłowej zakrystii zwieńczono systemem sklepień trójpodporowych. W korpusie podział na nawy zapewniły cztery pary okrągłych w przekroju, gładkich, smukłych filarów i dwóch zachodnich filarów przyściennych. Za wyjątkiem półfilarów żebra na nich podwieszono wysoko, natomiast na ścianach północnej i południowej przedłużono na wiązki obłych służek, zakończonych profilowanymi konsolami na wysokości gzymsu podokiennego (jedynie służki narożne i nad arkadą tęczy podwieszono wyżej). Każdą ze służek przy ścianach wzdłużnych, w miejscu połączenia z żebrem zaopatrzono w drobny, kielichowaty, gładki kapitel z dwoma pierścieniami. Podobnie rozwiązano system podtrzymywania sklepienia w prezbiterium, tam jednak konsole służek uzyskały bardziej ozdobną formę (różnorodne motywy roślinne z poskręcanymi liśćmi, konsola z maską o groźnym grymasie, konsola o kształcie głowy krzyczącego, owiniętego szalem mężczyzny), a małe kapitele dla poszczególnych służek zastąpiły pojedyncze głowice, po jednej na wiązkę służek.
W zachodnią część korpusu nawowego przed 1470 rokiem wstawiono wspaniałą emporę opartą na dwóch filarach i trzech profilowanych arkadach o zwieńczeniu w ośle grzbiety. Jej bogate zdobienia w postaci ślepych maswerków oraz wnęk z konsolami i baldachimami pod rzeźbione figury, wzorowano na wiedeńskiej katedrze św. Stefana. Emporę przykryto w przyziemiu sklepieniem gwiaździstym w dwóch skrajnych przęsłach oraz sklepieniem sieciowym w przęśle środkowym, podobnym do tego w nawie głównej.
Przypuszczalnie w średniowieczu elementem wnętrza kościoła św. Mikołaja oprócz empory było także lektorium, przegroda między korpusem a prezbiterium, oddzielająca część przeznaczoną dla świeckich od części dostępnej wyłącznie dla duchownych. Lektorium w średniowieczu było także miejscem kultu przy bocznych ołtarzach, miejscem kaznodziejstwa i śpiewu religijnego (na górnym balkonie), a także ważną częścią wielkanocnych wydarzeń liturgicznych i kultowych przedstawień teatralnych, co doprowadzało do powiększenia tego elementu architektonicznego i zaopatrywania go w liczne dekoracje. O istnieniu lektorium w kościele św. Mikołaja świadczyłyby dwa zamurowane później niewielkie okna we wschodniej części naw bocznych, rozglifione na zewnątrz, zwieńczone trójliśćmi, oświetlające podsklepione przyziemie przegrody, a także pozostawione wyprowadzenie żebra w południowej części arkady tęczy.
Stan obecny
Kościół św. Mikołaja jest jednym z najważniejszych średniowiecznych obiektów sakralnych na Morawach, choć niestety nie zachował się w całości w formie uzyskanej w epoce gotyku. Nie przetrwała wieża południowa, wieża północna została obniżona do poziomu murów korpusu nawowego, a dominantą wysokościową jest dziś w całości neogotycka wieża po wschodniej stronie prezbiterium. Na miejscu południowej wieży znajduje się obecnie nowożytna wieżyczka ze spiralnymi schodami. Dodatkowo pomiędzy przyporami nawy południowej wzniesiono w XIX i na początku XX wieku kruchtę, kolejna nowożytna kruchta znajduje się też przed zachodnim portalem wejściowym do korpusu, gotycką kaplicę (zachodnią) przy nawie południowej przebudowano, przekształcona została również w stylistyce barokowej jedna z kaplic północnych (wschodnia), a północną kruchtę zamknięto neogotycką fasadą. Cała pozostała część kościoła (za wyjątkiem więźby dachowej) jest oryginalna lub odnowiona na podobieństwo pierwotnych detali architektonicznych (maswerki okienne). Uwagę zwracają zwłaszcza sklepienia z systemem ich podtrzymywania, empora zachodnia, czy wnętrze gotyckiej kruchty północnej. Spośród średniowiecznego wyposażenia we wnętrzu kościoła zachowała się gotycka kamienna chrzcielnica, ścienne malowidła, późnogotyckie pastoforium z oryginalnymi kratami z końca XV wieku oraz gotycka rzeźba biczowanego Chrystusa z około 1425 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kroupa P., Farní kostel svatého Mikuláše ve Znojmě, „Průzkumy památek”, 2/1996.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Šturc L., Plch L., Chrám svatého Mikuláše. Znojmo, Brno 2008.