Historia
Klasztor został ufundowany w 1263 roku przez króla Przemysła Ottokara II, pierwotnie pod nazwą Święta Korona (łac. Sancta Corona, niem. Heiligenkron), którą zawdzięczał relikwii przekazanej mnichom przez władcę. Był nią cierń, rzekomo pochodzący z korony Chrystusa, który Przemysł otrzymał od francuskiego króla Ludwika IX Świętego. Nazwa Złota Korona upowszechniła się dopiero w XIV wieku, prawdopodobnie w związku z dobrobytem jaki wówczas panował w klasztorze.
Założenie opactwa cystersów w Zlatej Korunie było jedną z największych fundacji Przemysła Ottokara II, za którą niewątpliwie stały cele polityczne. Zakładając nowy klasztor, król zabezpieczał swój majątek ziemski w południowej części królestwa, gdzie dobra klasztorne wbijały się klinem w rozległe majątki rodu możnych Vítkovców i ograniczały ich ekspansję terytorialną. Do czeskiego konwentu zostało wysłanych dwunastu cysterskich braci na czele z przyszłym opatem Henrykiem z klasztoru Heiligenkreuz w pobliżu Wiednia, prawdopodobnie dlatego, iż Przemysł uważał się za spadkobiercę praw Babenbergów do ziem austriackich. Jednak po ostatecznej utracie ziem austriackich w 1276 roku, prawa filiacyjne przypadły czeskiemu domowi zakonnemu w Plasach.
Pierwsze prośby o założenie klasztoru zostały wysłane do cysterskiej kapituły generalnej już w 1259 roku, jednak fundacja odwlekła się o cztery lata, zapewne z powodu wojny czesko – węgierskiej. Pierwsze zabudowania klasztorne jakie wzniesiono pod nadzorem Hirzo, burgrabiego ze Zvíkova, któremu król powierzył ten obowiązek, najpewniej były tymczasowe i zbudowane z drewna. Prawdopodobnie zniszczono je lub uszkodzono w okresie niepokojów pod koniec panowania Przemysła Ottokara II lub po jego śmierci w bitwie pod Suchymi Krutami w 1276 roku, choć poniesione straty szybko zostały zrekompensowane pod koniec XIII wieku, w dobie rządów Wacława II. Około 1278 roku rozpoczęto budowę transeptu kościoła klasztornego, następnie przystąpiono do prac nad prezbiterium, do 1320 roku zbudowano także część korpusu nawowego, a ostatecznie ukończono go około połowy XIV wieku wraz z budową czwartej nawy i kruchty. Oprócz kościoła wznoszono również zabudowania klasztorne, począwszy od najstarszego skrzydła północnego, którego kapitularz powstał około 1290 roku. W pierwszej ćwierci XIV wieku wybudowano skrzydło południowe klauzury wraz z krużgankami, zaś na początku lat 30-tych XIV stulecia ostatnie skrzydło wschodnie. Zakończeniem przedhusyckiego okresu prac budowlanych było wzniesienie około 1360 roku lawatarza. W pracach nad nim brał udział Michal Parléř, brat słynnego budowniczego Petra Parléřa.
W XIV wieku cystersi intensywnie kolonizowali okoliczne ziemie, rozbudowywali klasztor i powiększali zamożność konwentu, czemu nie przeszkodził nawet pożar z 1354 roku, czy też spory graniczne z Vítkovcami i klasztorem Vyšší Brod. Zakonnicy utworzyli rozległy klucz majątkowy, jeden z największych na terenie średniowiecznych Czech, składający się z około 150 wsi, 20 folwarków i miasta Netolice. Sytuacja opactwa pogorszyła się na przełomie XIV i XV wieku wraz z kryzysem politycznym Królestwa Czeskiego za panowania Wacława IV i późniejszymi konfliktami religijnymi. W 1420 roku Zlatá Koruna została dwukrotnie zdobyta i spalona przez wojska husyckie, a później dobra klasztorne zostały zajęte przez Oldřicha II z Rožmberka, który otrzymał je w zastaw od tonącego w długach i kłopotach króla Zygmunta Luksemburczyka. Doprowadziło to w kolejnych latach do ciągłych sporów opatów z Rožmberkami, a także niemożności przeprowadzenia przez zubożały konwent jakichkolwiek większych prac naprawczych czy też budowlanych. W 1493 roku nadanie dóbr klasztoru dla Rožmberków potwierdził Władysław II Jagiellończyk, co oznaczało ostateczną utratę przez klasztor większości dochodów.
Stan klasztoru zaczął się stopniowo poprawiać dopiero w drugiej połowie XVI wieku, choć jeszcze w 1553 roku po śmierci opata Wolfganga w klauzurze przebywał tylko jeden mnich, niejaki Bartłomiej. W latach 1585-1588 z inicjatywy Melchiora Hoderle przeprowadzono naprawy zabudowań opackich i budynku bramnego oraz wzniesiono nowe skrzydło zabudowań klasztornych. Konwent przetrwał bez większych strat okres wojny trzydziestoletniej, pomimo splądrowania przez węgierskie wojska w 1620 roku. Dobra koniunktura pozwoliła w drugiej połowie XVII stulecia na przeprowadzenie barokowej przebudowy. Pomimo prosperującej sytuacji ekonomicznej i kulturalnej (przyklasztorna szkoła) w 1785 roku konwent został zamknięty na skutek reformy cesarza Józefa II. Po zniesieniu budynki klasztorne kupili Schwarzenbergowie, którzy wykorzystywali je do celów gospodarczych, przez co działalność przemysłowa wiele z nich uszkodziła. Degradację zabytku zakończono dopiero w 1909 roku. Rozpoczęto wówczas stopniową renowację, przerwaną jedynie w okresie II wojny światowej, kiedy to zabudowania klasztoru przejęło gestapo.
Architektura
Kompleks klasztorny został zbudowany na małym wzniesieniu, ściśle otoczonym głębokim zakolem rzeki Wełtawy. W jego skład wchodził kościół klasztorny Wniebowzięcia Maryi Panny, trójskrzydłowe zabudowania klauzury, kaplica Aniołów Stróżów po stronie północno – wschodniej, za nią w narożu budynki mieszkalne opata z jego prywatną kaplicą, oraz szereg mniejszych budynków przeznaczonych na cele gospodarcze w części południowo – zachodniej. Prawdopodobnie z powodu konfiguracji terenu prezbiterium kościoła wyjątkowo nie zostało zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną zorientowane na wschód, lecz na stronę północno – wschodnią. Całość opactwa otoczona była murem, dostępnym przez ostrołuczną bramę od strony południowej, flankowaną od zachodu czworoboczną wieżą. Obwarowana była również przedklasztorna osada z dwoma bramami: południową i wschodnią. Przy tej ostatniej usytuowany był kościół św. Małgorzaty przeznaczony dla ludności świeckiej (dwunawowy z krótkim czworobocznym prezbiterium).
Najstarszą murowaną budowlą klasztoru była piętrowa kaplica Aniołów Stróżów, usytuowana w pobliżu prezbiterium kościoła klasztornego. Prawdopodobnie wzniesiono ją na wzór paryskiej Sainte Chapelle, by mogła pomieścić relikwiarz z cierniem z korony Chrystusa, nasuwała również analogie do najstarszej części kościoła klasztoru Vyšší Brod, czy kaplicy klasztoru Plasy. Składała się z trójprzęsłowej nawy na planie prostokąta, wzmocnionej od zewnątrz wysokimi przyporami, których szczyty wystawały ponad poziom gzymsu kapnikowego. Parter kaplicy o wysokości 7,3 metra otwierał się na umieszczone od wschodu prezbiterium – niższe, nieco węższe i zamknięte wielobocznie. Składało się ono z jednego przęsła prostokątnego i wielobocznego zamknięcia przykrytego sklepieniem sześciodzielnym. Z wysokim na 4 metry piętrem przyziemie nawy połączone było spiralną klatką schodową umieszczoną w grubości zachodniego muru. Wnętrze dolnej kondygnacji zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym, spływającym na wysoko osadzone konsole, pokryte dekoracją o schematycznych motywach roślinnych. Piętro kaplicy także przykryto w trzech prostokątnych przęsłach sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Dopływ światła zapewniały długie i wąskie okna zaopatrzone w trójlistne zamknięcia. Wejście umieszczono po stronie zachodniej w wysokim, ostrołukowym, profilowanym portalu z dwiema bocznymi kolumienkami złączonymi u góry tympanonem, zdobionym liśćmi i gałęziami winnego krzewu. Kolumienki osadzono na cokole, nietypowo nie położonym na ziemi, ale uchwyconym piramidalnymi konsolami. Ponadto kolumienki wyposażono w wysokie i smukłe głowice, zdobione plastycznymi liśćmi dębu i rzędami pięcioliści.
Kościół klasztorny pierwotnie otrzymał formę trójnawowej, ośmioprzęsłowej bazyliki na planie krzyża łacińskiego, z transeptem któremu towarzyszyły po dwie kaplice chóralne po obu stronach, oryginalnie zamknięte od północy pięciobokami. Prezbiterium kościoła było wielobocznie zakończone po stronie północnej (pięć boków ośmioboku). Zgodnie z regułą cysterską świątynia pozbawiona była wieży, jedynie w północno – wschodniej części transeptu usytuowana została wieżyczka schodowa. Południowa fasada kościoła była raczej skromna, dopiero około 1359 roku dostawiona została do niej trójprzęsłowa kruchta wzniesiona przez warsztat Michała Parléřa. Z Parléřem związana była również tzw. brama zmarłych, czyli portal w transepcie prowadzący na przykościelny cmentarz oraz wzniesiona w tym okresie po zachodniej stronie korpusu czwarta nawa.
Korpus nawowy wzmocniony był przyporami jedynie od zachodu, zaś z przeciwnej strony ich rolę pełnił krużganek i zabudowania klauzury. Przypory wykorzystano w trakcie budowy czwartej nawy, którą zakończono na linii ukośnej szkarpy transeptu. Oświetlenie korpusu zapewniały ostrołuczne okna, po jednym na przęsło w ścianach wzdłużnych nawy głównej i bocznej. Największe okno, wypełnione czwórdzielnym maswerkiem, przebito w fasadzie nawy głównej, nad portalem wejściowym, pomiędzy dwoma masywnymi przyporami. Kolejne, mniejsze okno doświetlające poddasze przebito w trójkątnym szczycie fasady. Sam szczyt ozdobiono żabkami i kwiatonem, a także zwierzęcą maską przy samej krawędzi nad nawą boczną. Portal wejściowy otrzymał płynne profilowanie na całej wysokości, oraz ostrołuczną archiwoltę wypełnioną luźnym maswerkiem z motywami trój i czwórliści, opartym z dołu i góry na przebiegającej przez całą szerokość portalu półkolistej arkadce. Utworzono przed portalem podsklepiona kruchta dzieliła się na dwa mniejsze przęsła skrajne i jedno nieco większe środkowe, wszystkie otwarte na zewnątrz arkadami.
Przęsła w nawie głównej korpusu kościoła założono na planie prostokąta, poprzecznego do osi kościoła. W nawach bocznych przęsła także były prostokątne lecz krótsze i równoległe do osi. Wszystkie zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. Podział na nawy zapewniły masywne, ośmiobooczne filary ze sfazowanymi cokołami, których bogate profilowanie poprowadzono bez udziału kapiteli na stosunkowo niskie, ostrołuczne arkady międzynawowe. Wyżej gładkie elewacje nawy głównej rozdzielone były jedynie wertykalnie pięciobocznymi służkami opadającymi na filary, oraz wysoko przebitymi oknami. W nawach bocznych sklepienia także opuszczono na pięcioboczne służki, ale i wykorzystano w północnej części korpusu piramidalne, maswerkowe oraz zdobione liśćmi konsole. Czwarta, skrajna nawa nie została oddzielona arkadami, a jedynie łękami jarzmowymi.
Transept dzielił się na dwa przęsła prostokątne w każdym ramieniu oraz wielkie kwadratowe przęsło środkowe. Od zachodu jego muru wzmacniały ustawione pod skosem przypory, których rolę na wschodzie odgrywały zabudowania skrzydła klauzury. Przypory oprócz funkcjonalnej miały także funkcję dekoracyjną, zdobione były bowiem fialami i drobnymi wimpergami. W elewacjach transeptu wyróżniał się również wielki okulus, osadzony w północnej ścianie wschodniego ramienia. Wypełnił go maswerk formujący sześcioramienną gwiazdę, utworzoną z motywów jakie zazwyczaj wypełniały ostrołuczne okna, przenikających się w centralnym sześcioliściu i uzupełnionych między ramionami pięcioliśćmi wpisanymi w okręgi. Ościeża okulusa ujęto misternym profilowaniem, a całość utworzyła jedną z najokazalszych rozet na ziemiach czeskich, prawdopodobnie wzorowaną na oknie południowej elewacji transeptu katedry w Rouen z około 1280 roku. Wewnątrz transept otwarto ostrołucznymi arkadami na boczne kaplice oraz wysoką arkadą tęczy na prezbiterium. Ta ostatnia była pięcioboczna, profilowana, połączona od zachodu i wschodu z półfilarami arkad kaplic. Po ich przeciwnej stronie stanęły dwa filary na przecięciu naw, ośmioboczne ale o podobnej formie zdobienia do półfilarów północnych.
Wysokie i dość długie jak na budowle cysterskie prezbiterium kościoła dominowało nad bocznymi kaplicami. Podobnie jak kaplicę Aniołów Stróżów, prezbiterium wzmocniono wysokimi, wystającymi ponad gzyms przyporami, pomiędzy którymi przepruto duże ostrołukowe okna. Jego elewacje zewnętrzne opięto także gzymsem pod oknami oraz cokołem w przyziemiu. Przypory ozdobione były wimpergami i sterczynami, pod którymi na linii gzymsu kapnikowego wystawały gargulce (zachował się tylko jeden od strony zachodniej, w postaci zwierzęcia miażdżącego małą figurę). Wewnątrz prezbiterium dzieliło się na dwa przęsła prostokątne, a w zasadzie lekko romboidalne z powodu wykrzywienia chóru, oba przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym, oraz wieloboczne zamknięcie ze sklepieniem sześciodzielnym.
Trzy skrzydła cysterskiej klauzury otaczające wraz z krużgankami wewnętrzny wirydarz, zostały wybudowane nietypowo po wschodniej stronie kościoła (z powodu braku jego orientacji względem stron świata), w ten sposób, iż najważniejsze skrzydło północne sąsiadowało z transeptem, a skrzydło południowe czołową ścianę miało na równi z fasadą kościoła. We wschodniej części wirydarza z krużgankiem łączyła się sześciobocznie zamknięta, wzmocniona przyporami obudowa studni, przykryta sklepieniem siedmiodzielnym. Zwieńczony sklepieniami krzyżowo – żebrowymi krużganek (przy każdym skrzydle sześcioprzęsłowy plus przęsła narożne) umożliwiał mnichom komunikację z pozostałymi najważniejszymi salami konwentu: refektarzem, kapitularzem, dormitorium oraz pomieszczeniami gospodarczymi. Sklepienia krużganka oparte były na obłych służkach w części północnej, gruszkowych w przekroju wiązkach służek w części zachodniej oraz na piramidalnych konsolach przy skrzydle południowym. Odmienne sposoby systemu podtrzymywania sklepień wynikały z etapowego wznoszenia poszczególnych partii krużganków.
Najstarsze skrzydło północne (właściwie północno – wschodnie) mieściło w przyziemiu zakrystię, kapitularz, dwuprzęsłową sień wejściową i schody na piętro oraz fraternię. Zakrystia sąsiadowała ze spiralną klatką schodową przy kaplicy transeptu. Skrzydło zakończone było latrynami do których dostęp był także z pierwszego piętra, tradycyjnie przeznaczanego na sypialnie mnichów – dormitorium. Po przeciwnej stronie dormitorium skomunikowano z transeptem kościoła, by umożliwić szybkie przejście na nocne i poranne modlitwy. Wnętrze sali sypialnej prawdopodobnie oświetlane było małymi okienkami korespondującymi z układem sienników, które początkowo nie były porozdzielane ściankami działowymi. Zapewniające większą prywatność przepierzenia zaczęto wprowadzać w klasztorach cysterskich dopiero w XIV wieku, musiały one jednak zawsze pozostawiać wolny korytarz pośrodku pomieszczenia. Okna dormitorium skierowane były w stronę krużganka, ponad jego jednospadowym dachem oraz na przyklasztorne tereny w kierunku zakola rzeki po drugiej stronie.
Kapitularz, czyli sala w której bracia odbywali codzienne narady, zebrania i sądy, wzniesiony został na planie prostokąta z podziałem na dwie nawy. Przykryto go sklepieniem opartym na dwóch ośmiobocznych filarach, z których wychodziło po osiem żeber o gruszkowym profilu, zbierających się w gładkich zwornikach u góry oraz na różnorodnych konsolach przyściennych. Część z konsol otrzymała formę ludzkich twarzy, część była zdobiona motywami roślinnymi lub geometrycznymi. Filary aż do bazy i cokołu oprofilowano w ten sam sposób jak żebra, od których oddzielono się głowicami zdobionymi płaskorzeźbionymi motywami roślinnymi. Po bokach sali zapewne ustawione były siedziska lub ławy na których siadali bracia w trakcie obrad, przeprowadzanych codziennie pod przewodnictwem opata. Oświetlenie zapewniały im od północy trzy okna z terakotowymi, bogato profilowanymi ościeżami z motywem winnych liści. Wszystkie były zamknięte ostrołukami, przy czym środkowe było nieco szersze od bocznych. Po przeciwnej stronie znajdował się portal wiodący do krużganka, flankowany przez dwa ostrołuczne przeźrocza, pierwotnie wypełnione maswerkami, służące konwersom i nowicjuszom do przysłuchiwania się obradom w kapitularzu. Portal otrzymał bogate profilowanie osadzone na cokolikach i przechodzące przez pas kapiteli oraz ostrołuczną archiwoltę.
Jednokondygnacyjne skrzydło wschodnie mieściło między innymi refektarz, jadalnię mnichów dostępną terakotowym portalem od strony krużganka. W odróżnieniu od tradycyjnego układu cysterskich konwentów nie był on usytuowany dłuższymi bokami prostopadle do osi skrzydła, ale położony równolegle. Wnętrze refektarza początkowo przykryte było drewnianym, płaskim stropem i oświetlane ostrołukowymi oknami przeprutymi we wschodniej ścianie. Z refektarzem od południa tradycyjnie sąsiadowała kuchnia, być może połączona z refektarzem otworem w murze służącym do podawania naczyń i potraw.
Skrzydła zachodnie klasztorów cysterskich (w Zlatej Korunie było to skrzydło południowe) najczęściej mieściły na dwóch lub trzech kondygnacjach pomieszczenia przeznaczone dla konwersów, czyli braci świeckich pracujących fizycznie na klasztornych folwarkach. Oprócz dormitorium i refektarzy konwersów znajdowały się tam również składy i spiżarnie klasztorne (cellaria). Skrzydło południowe oświetlane było przede wszystkim wąskimi oknami ze zwieńczeniami w postaci trójliści i przykryte dwuspadowym dachem ozdobionym na końcu schodkowym szczytem.
Opackie zabudowania z pierwszej połowy XIV wieku w północno – wschodnim narożniku klasztoru były jednopiętrowe, dwutraktowe, z niejako wyciętym północno – wschodnim rogiem i późniejszym krótkim, północnym skrzydłem z końca XIV wieku. W narożu zewnętrznego traktu znajdowała się na piętrze kaplica, utworzona na planie regularnego ośmioboku, przykrytego sklepieniem żebrowym, ośmiodzielnym. Komunikację pionową zapewniała umieszczona przy południowo – wschodnim narożniku kaplicy spiralna klatka schodowa.
Stan obecny
Od 1945 roku klasztor jest otwarty dla zwiedzających. Znajduje się w nim wystawa poświęcona życiu cysterskich mnichów i ich działalności w południowych Czechach. Obecny wygląd kompleksu klasztornego jest wynikiem nowożytnej, barokowej przebudowy oraz późniejszych prac renowacyjnych. Zachowały się mury obwodowe wszystkich trzech głównych elementów konwentu: kościoła (bez czwartej nawy północnej), trójskrzydłowych zabudowań wokół wirydarza oraz kaplicy Aniołów Stróżów, przy czym prezbiterium tej ostatniej zostało w większości wyburzone w 1787 roku, a pierwotne okna zachowały się jedynie na wysokości piętra. Pomimo tego z racji swej oryginalności i nietypowej, piętrowej formy jest ona jednym z najcenniejszych, unikatowych zabytków gotyku na terenie Czech. Z oryginalnych elementów wymienić można także fasadę zachodnią kościoła, zewnętrzne elewacje prezbiterium i transeptu oraz kapitularz w skrzydle wschodnim.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Mareš F., Sedláček J., Soupis památek historických a uměleckých v politickém okresu Krumlovském, Praha 1918.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.