Historia
Chociaż pierwsza pisemna wzmianka o osadzie Želina odnotowana została w 1337 roku, to kościół pod wezwaniem św. Wawrzyńca wzniesiono wcześniej, prawdopodobnie w pierwszym trzydziestoleciu XIII wieku. O samym kościele najstarsza wzmianka pisemna pojawiła się w 1339 roku, kiedy to niejaki „frater Nicolaus ordinis Minorum dictus Chrzyen” zeznał, że po przybyciu do kościoła w Želinie zakwestionował zdolność celebransa do przemienienia hostii, podejrzewając go o obcowanie poprzedniej nocy z kobietą. Niestety o samej budowli nie przekazał żadnych szczegółów.
Patronat nad kościołem św. Wawrzyńca pełnili czescy królowie. Wiadomo, iż w 1356 roku Karol IV Luksemburczyk mianował na miejscowego księdza niejakiego Albertusa, natomiast w 1389 roku król Wacław IV osadził na parafii Pavla. Według zapisu z 1485 roku patronat przeszedł już wówczas na miasto Kadaň. Rok wcześniej zakończono późnogotycką przebudowę kościoła, a w 1474 roku odnotowano wzmiankę o naprawie muru cmentarnego.
Od około połowy XVI wieku świątynię użytkowali luteranie (w 1561 roku odnotowano pastora luterańskiego), a od około 1622 roku budowla stała się częścią majątku vintířovskiego, choć możliwe, iż prawo patronatu Kadaň utracił już w czasie epidemii dżumy z 1582 lub 1584 roku. Na początku XVIII wieku kościół przekształcono w stylistyce barokowej i dobudowano do niego kruchtę. Niewielkie modyfikacje kościoła miały miejsce w 1906 roku. W 1960 kościół spłonął i miał zostać poddany rozbiórce, do której na szczęście nie doszło. Pod koniec lat siedemdziesiątych XX wieku został naprawiony, ale nie był użytkowany i ponownie popadł w zaniedbanie.
Architektura
Kościół wzniesiono na prawym, wysokim brzegu Ohrzy, około trzydziestu metrów od rzeki, a zarazem 1,5 kilometra na południowy – wschód od lokacyjnego miasta Kadaň, które rozwinęło się przy przeprawie przez rzekę, po jej przeciwnej stronie. Sam kościół pierwotnie otoczony był cmentarzem, a w pobliżu być może już w okresie średniowiecza stał dom plebana.
Późnoromański kościół z XIII wieku składał się z niedużej, prostokątnej w planie nawy o długości 13,7 metra, zakończonej od wschodu półokrągłą apsydą. Została ona ozdobiona profilowanymi lizenami, przechodzącymi u góry w identycznie profilowany fryz arkadowy, oraz zaopatrzona w nieduże, obustronnie rozglifione okno. Jeszcze mniejsze okienko umieszczono w nawie po stronie południowej. Wejście wiodło od południa, od strony przeciwnej rzecznemu korytu.
W trakcie późnogotyckiej przebudowy z drugiej połowy XV wieku po stronie zachodniej dostawiono nową, dwunawową konstrukcję na planie nieregularnego czworoboku zbliżonego do kwadratu, ze ścianą zachodnią usytuowaną pod lekkim skosem. Co więcej po stronie północnej, na całej długości starej nawy zbudowano sklepioną kolebkowo zakrystię, dostępną przez ścianę północną starej nawy w której osadzono portal siodłowy (dwuramienny). Wnętrze kościoła zostało wówczas ozdobione ściennymi polichromiami, a starą nawę wraz ze szczytem nad apsydą podwyższono.
Stan obecny
Kościół jest dziś zaniedbaną od czasu pożaru z 1960 roku, zabytkową budowlą, oczekującą na gruntowne prace renowacyjne (w 1992 roku wymieniono jedynie więźbę i dach). W jego murach poprzebijano kilka nowożytnych otworów okiennych i wejściowych, a na kalenicy umieszczono nowożytną, drewnianą wieżyczkę. Całkowicie nowożytna jest również kruchta po południowej stronie gotyckiej nawy. Przetrwał uszkodzony portal z XIII wieku, przeniesiony w okresie gotyku do nowej nawy, gotycki portal zachodni, portal wiodący z prezbiterium do zakrystii, w którym zachowały się późnogotyckie, żelazne drzwi, oraz dwa okna romańskie. Warta uwagi jest apsyda z widocznymi lizenami i fryzem, a także romańska chrzcielnica i gotyckie sakramentarium wewnątrz. Na ścianach kościoła znajdują się pozostałości malarstwa gotyckiego i renesansowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.
Zich L., Dějiny kostela a farnosti v Želině do roku 1784, Kadaň 2015.