Historia
Zamek Žebrák został zbudowany w drugiej połowie XIII wieku przez członka możnego rodu Buziców, niejakiego Přibyslava lub przez jego syna Oldřicha z Žebráka. Powstał on w pobliżu wsi o tej samej nazwie (legenda głosiła, iż nazwa wywodziła się od pierwszego gościa na zamku, który miał być żebrakiem), w dogodnym miejscu na szlaku handlowym biegnącym do Ratyzbony i Norymbergi, mniej więcej w połowie drogi między Pragą a Pilznem.
W 1280 roku z Žebráka pisał się wspomniany Přibyslav, a po nim w 1318 roku Oldřich, burgrabia na zamku praskim. Syn tego ostatniego, Zbyněk Zajíc z Žebráka, miał znacznie rozszerzyć miejscowe dobra, lecz w 1336 roku dokonał wymiany z Janem Luksemburskim na mniejszą, ale bardziej dochodową posiadłość Budyni. Zamek stał się więc majątkiem królewskim, ważnym dla czeskich władców z powodu pobliskich puszcz i łowieckich terenów. Król Jan powierzył Žebrák swojemu synowi Janowi Henrykowi, ówczesnemu księciu Karyntii, a ten naprawił opuszczoną warownię, w tym odrestaurował i pokrył ściennymi malowidłami kaplicę zamkową św. Apolinara i św. Malgorzaty, która miała być w takim stanie, że nie można było w niej odprawiać nabożeństw.
Na Žebráku od 1349 roku często przebywał cesarz Karol IV, który zdając sobie wagę z jego strategicznie ważnej pozycji, włączył go do Maiestas Carolina, projektu czeskiego prawa ziemskiego przygotowywanego w latach 1349-1353. Žebrák umieszczono pomiędzy zamkami, które mogły być oddawane w zastaw jedynie w nagłych potrzebach i tylko na okres sześciu lat. Doszło do tego już w 1358 roku, kiedy to zamek przejął drogą zastawu burgrabia magdeburski Purkart oraz w 1377 roku, gdy właścicielem został Petr z Vartemberka i Kostu. Być może powodem spadku atencji Žebráka u Karola stała się śmierć na nim jego najstarszego syna Wacława.
Szczyt świetności zamek osiągnął w okresie rządów Wacława IV, który często w Žebráku przebywał, zwłaszcza w latach 1383 – 1396. Na zamku przyjmowano wówczas wiele zagranicznych delegacji, podpisano też w 1390 roku pokój zwany chebskim, pomiędzy margrabiami miśnieńskimi Jerzym i Wilhelmem. Chociaż zamek został zniszczony przez pożar w 1395 roku, szkody szybko naprawiono, a sam zamek z inicjatywy Wacław IV znacznie rozbudowano. W 1400 roku prace remontowe musiały być już ukończone, gdyż król zatrzymał się wówczas na zamku (właśnie wtedy dosięgła go wiadomość, iż został zdetronizowany z cesarskiego tronu). W okresie tym na ukończeniu były również prace nad położonym w pobliżu zamkiem Točník, większym, wygodniejszym i bardziej reprezentacyjnym, choć Žebrák nie został z jego powodu całkowicie usunięty w cień. Przykładowo w 1412 roku na zamku doszło do dysputy pomiędzy Janem Husem a Štěpánem Pálčem. Točník został założony w dobrach Žebráka, które nie były podzielone, więc oba zamki łączyły wspólne losy, mimo że każdy z nich miał własnego burgrabiego. W latach 1390 – 1394 był to Bohouněk Kozlík z Drahobudic, a następnie od 1395 roku Jan Lukava z Lukavice i od 1402 roku Jan z Leskov.
Podczas wojen husyckich z powodu kłopotów finansowych Zygmunta Luksemburczyka Žebrák ponownie został oddany w zastaw. W 1421 roku otrzymał go Erkinger z Seinsheimu, zaś od 1422 roku dzierżył go wraz z Točníkiem na skutek małżeńskich koligacji syn Erkingera Heřman i jego żona Eliška, córka Bedřicha z Kolovrat, przeciwnicy rewolucji husyckiej. Z tego powodu w 1425 roku oba zamki zostały oblężone przez wojska Taborytów i Sierotek posiadające około 900 jeźdźców i 7000 piechoty. Napastnikom oblężenie nie udało się (spalili jedynie obwarowane miasto), i jeszcze w tym samym roku uzgodniono zawieszenie broni między husytami a stroną katolicką, przy czym zamki Žebrák i Točník zostały umieszczone na liście warowni objętych porozumieniem.
W 1433 roku zamki Žebrák i Točník przeszły z zastawu Erkingera i jego syna Heřmana w ręce braci z Kolovrat, co Zygmunt Luksemburczyk potwierdził w 1437 roku. Po wojnie Hanuš z Kolovrat przeniósł się do Točníka, a stary zamek Žebrák zaczął podupadać, kilkukrotnie zmieniając właścicieli do końca XV wieku. Niemniej jednak jeszcze w 1532 roku nadawał się do zamieszkania, gdyż jedną noc spędził na nim Ferdynand I. Niestety tej samej nocy na zamku wybuchł groźny pożar. Dworzanie i władca zdążyli uciec, lecz zamek został mocno zniszczony. Nie przeprowadzono już jego odbudowy i w 1558 roku został wyraźnie wspomniany jako opuszczona ruina.
Architektura
Zamek zbudowano około 2 km na północ od wsi Žebrák na skalistym wzgórzu wydłużonym na linii wschód – zachód. Wzniesienie nie było zbyt wysokie, lecz znajdowało się w zakolu potoku zasilającego kilka stawów i posiadało dość strome zbocza od północy i południa. Stawy odgrywały kluczową rolę w obronie zamku. Skała nie była wystarczająco wysoka, aby całkowicie zapewnić ochronę, zwłaszcza na zachodzie, gdzie skalisty grzbiet opadał w dolinę łagodniej. Grzbiet był bardzo długi i miał zaledwie kilka metrów szerokości, przy czym zamek usytuowano w jego zachodniej części, a droga do niego prowadziła łagodniejszym stokiem od zachodu. Teren zamku nie był oddzielony od reszty wzgórza przekopem, gdyż skalne podłoże na wschodzie było tak strome i kamieniste, że dostęp do niego możliwy był tylko przy największym wysiłku, co praktycznie eliminowało zagrożenie atakiem na tamtym kierunku.
Zamek górny uzyskał w planie kształt zbliżony do owalu, przy czym wąska przestrzeń dogodna do budowy powodowała, że główną zabudowę ułożono w ściśle liniowy sposób. Najważniejszym elementem była nietypowo – centralnie umieszczona cylindryczna wieża główna (bergfried) o średnicy aż 10,5 metrów. Mur obronny szczelnie ją opinał, pozostawiając po bokach jedynie 1 metr wolnej przestrzeni, a przed nią, po stronie zachodniej, zamykał bardzo wąski dziedziniec, zakończony drugą, lecz mniejszą okrągłą wieżą o średnicy około 7 metrów, której zadaniem była obrona wjazdu.
Po wschodniej stronie bergfriedu, oddzielony jedynie odstępem o długości około 2,5 metra, stał dwuprzestrzenny budynek mieszkalny (pałac) o ścianach zwężających się w miarę posuwania na stronę wschodnią. Jego całkowita długość wynosiła 24 metry, a w najszerszym miejscu dochodziła do 11 metrów, przy czym szersza część zachodnia była z powodu ukształtowania terenu położona nieco wyżej niż tylne, czworoboczne pomieszczenie o wymiarach 9 x 9 metrów, do którego piwnicy można się było dostać za pomocą schodów w grubości muru południowego, prowadzących z wąskiej sieni między murem zamku górnego a bergfriedem. W przyziemiu pomieszczenia budynku zwieńczone były płaskimi, drewnianymi stropami. Pierwotnie pałac był połączony na pierwszym piętrze z wieżą główną zwodzoną kładką.
Rdzeń zamku z trzech stron otaczało nieduże, nie chronione większymi naturalnymi przeszkodami podzamcze, którego stoki łagodnie opadały w dolinę. Otaczał go mur obronny, jedynie po stronie wschodniej, tuż pod pałacem, biegnący na tyle blisko zamku górnego, że nie pozostawiał tam miejsca na żadną zabudowę. Wjazd na teren podzamcza zapewniał czworoboczny budynek bramny usytuowany po stronie zachodniej. Przed nim utworzono przekop ponad którym przerzucono drewniany most zwodzony.
W XIV wieku Karol IV ufundował na zamku kaplicę św. Apolinara i Małgorzaty, która mogła zostać umieszczona na terenie podzamcza, przy murze tuż nad przekopem. Inną możliwością było umieszczenie jej po stronie wschodniej, na terenie nowej zabudowy usytuowanej wówczas na skalistym grzbiecie. Znajdował się tam czworoboczny budynek, zapewne połączony jakąś formą muru czy też przejścia z wschodnią częścią pałacu. Ponadto na skalistym grzbiecie funkcjonowały inne, mniejsze zabudowania o trudnym dziś do rozpoznania charakterze.
O wiele większe przekształcenia zamku nastąpiły w czasach syna Karola IV, Wacława IV, kiedy to powiększono przestrzeń mieszkalną i podwyższono reprezentacyjność Žebráka. Rdzeń zamku zrósł się wówczas w jeden pałacowy kompleks, przy czym przednią (zachodnią), okrągłą wieżę częściowo zburzono, a jej zaokrąglona część stała się czołem nowego pałacu, który wypełnił cały dawny wąski dziedziniec. Przebudowano również stary budynek mieszkalny, który po pogrubieniu murów przyziemia został podwyższony i wyposażony w piec ogrzewający izby gorącym powietrzem (dostęp do niego prowadził z przestrzeni między wieżą a okalającym ją murem). Na nowym piętrze pałacu utworzono wielką salę oświetlaną prostokątnymi oknami osadzonymi w segmentowo zamkniętych wnękach, które wyposażono w boczne siedziska, oraz sklepioną komnatę połączoną z przyziemiem okrągłą klatką schodową. Pałac w zachodniej partii mógł być wyższy od tylnej części, co odpowiadałoby jego bardziej masywnym fundamentom. Wschodnia część pałacu musiała natomiast mieć wówczas co najmniej trzy kondygnacje, gdyż z powodu ukształtowania terenu piwnice tej części były znacznie niżej położone niż część zachodnia, stąd też jest prawdopodobne, że jej drugie piętro odpowiadało parterowi sąsiedniej części zachodniej. Wieża główna, która dotychczas pełniła rolę bergfriedu, została podwyższona o jedną kondygnację i przystosowana do pełnienia funkcji mieszkalnych. Jej elewacje pokryto wówczas ozdobnym kwadrowaniem wykonanym z zaprawy murarskiej.
W czasach Wacława IV ze względu na niewielkie rozmiary zamku górnego, nawet po jego powiększeniu, rozbudowano także zabudowania na terenie podzamcza, przeznaczone na cele reprezentacyjne, a więc służące do zakwaterowania zagranicznych poselstw, organizowania oficjalnych wydarzeń, czy audiencji (dla odróżnienia na zamku górnym funkcjonowały jedynie prywatne komnaty, co zapewniało władcy spokój i dyskretność).
W południowo – zachodniej części podzamcza wzniesiono nowy budynek na planie litery L, z krótszym, dwuprzestrzennym skrzydłem zachodnim i dłuższym, ale zapewne węższym skrzydłem wschodnim. Z braku miejsca wysunięty on został poza obręb dawnego obwodu obwarowań, a jego narożniki zaopatrzono w boniowanie, charakterystyczne dla dworskich warsztatów budowlanych doby Wacława IV. Wewnątrz liczne pomieszczenia posiadały płaskie stropy oraz jedną komorę wyłożoną drewnianą okładziną w celu zapewnienia lepszej akumulacji ciepła, prawdopodobnie dostarczanego przez piec kaflowy (badania dendrochronologiczne belek użytych przy budowie jego górnych części wskazały na lata dwudzieste XV wieku, co wskazywałoby na późniejsze początki tego budynku, bardziej prawdopodobne jednak, iż budynek został jedynie ukończony w dobie wojen husyckich). Kolejne zabudowania przystawione były do południowej kurtyny muru po wschodniej stronie budynku, wzdłuż południowego stoku wzgórza.
Z budynkiem południowo – zachodnim podzamcza złączona została dawna wieża bramna, dlatego droga wjazdowa musiała zostać wówczas zmieniona. Najpewniej przeniesiono ją na północno – wschodnią stronę zamku, gdzie w celu zwiększenia obronności wzniesiono kolejną cylindryczną, narożną wieżę. Miała ona 9 metrów zewnętrznej średnicy oraz jedynie 2 metrowej grubości mury, co zapewniało około 4,8 metra wewnętrznej przestrzeni. Przyziemie wieży było wysokie, lecz całkowicie ciemne i pozbawione otworów. Wejść do niego pierwotnie można było jedynie z poziomu piętra, gdzie umieszczono już otwory strzelcze przystosowane do użycia rusznic. Powyżej prawdopodobnie funkcjonowała jeszcze drewniana lub szachulcowa nadbudowa. Ponadto, jako iż obszar podzamcza został pomniejszony i nie posiadał już miejsca na dodatkowe budynki gospodarcze, to całe zaplecze potrzebne do funkcjonowania zamku ulokowano po południowej stronie.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci ruiny, na terenie której przede wszystkim wyróżnia się dawna wieża główna, która dziś służy jako platforma widokowa. Ponadto w dość dobrym stanie znajduje się XV-wieczna wieża narożna, choć jej wnętrze nie jest dostępne. W o wiele gorszym stanie przetrwały zabudowania mieszkalne oraz mury obronne. Ruiny Žebráka są dostępne w sezonie letnim od kwietnia do września. Prowadzi do nich niebieski szlak turystyczny, a zamek jest dobrze widoczny z miejscowości i zamku Točník.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Záruba F., Hrady Václava IV. Od nedobytného útočiště k pohodlné rezidenci, Praha 2014.