Historia
Zamek Kostelec najpewniej został wzniesiony w ostatniej ćwierci XIII wieku, prawdopodobnie z inicjatywy króla Wacława II, lub nieco wcześniej, jeszcze z fundacji Przemysła Ottokara II. Być może powstał jako następca Týnca nad Sázavou lub Konopiště, które przeszły w ręce prywatne, a z pewnością jako jeden z królewskich warownych ośrodków strzegących regionu, brodu na rzece oraz ważnego szlaku z Pragi do południowych Czech. Pierwsza wzmianka w źródłach pisanych o Kostelcu pojawiła się w 1341 roku, kiedy to znajdował się w zastawie w rękach Oldřicha z Kostelca, oraz rok później, gdy również na zasadzie zastawu zyskał go Oldřich Medek z Valdeka.
Przed 1356 rokiem Karol IV Luksemburski wykupił zamek z zastawu, na zasadzie wymiany za dobra Zálužany, lecz już rok później ponownie został on oddany, tym razem Jakubowi z Kostelca. Kolejni właściciele zmieniali się dość często: burgrabia magdeburski Jan z Hardeka, od 1385 roku burgrabia wyszehradzki Chval ze Rzavého, jego małżonka Eulalia z Netvořic oraz jej syn Jan, od 1395 roku Ješek i Mikeš z Šeslic, Filip Lout z Dědic, a od 1411 roku doradca króla i najwyższy łowczy Jan Sádlo ze Smilkova. Posiadał on zamek do 1421 roku, kiedy to został oskarżony o zdradę i stracony.
W 1443 roku syn Jana Sádlo, Jan Kostelec, sprzedał zamek Kunešowi Rozkošowi z Dube. Nowy właściciel był politycznym przeciwnikiem husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, prowadził także zwykłą działalność rozbójniczą, dlatego w 1449 roku Kostelec został oblężony przez królewską armię pod dowództwem Zdenka Konopištskiego ze Šternberka. Pierwsze oblężenie nie powiodło się, lecz ponowny atak, przy wsparciu praskich oddziałów Jerzego z Podiebradów, w następnym roku przyniósł sukces. Zdeněk został nowym właścicielem warowni, którą z czasem odbudował i w 1456 roku doprowadził do zwolnienia z powinności lennych. W kolejnych latach Zdeněk Konopištski zmienił stronę wewnętrznego konfliktu i stanął po stronie przeciwników króla Jerzego. Wskutek tej nieroztropnej decyzji, w 1467 roku Kostelec został ponownie oblężony przez armię królewską, zdobyty i zburzony.
Architektura
Zamek usytuowano na wysokim, skalistym cyplu, opadającym na południowym – wschodzie niedostępnymi skarpami ku rzece Sazawie, a na południowym – zachodzie górującym nad głębokim wąwozem potoku, który wpadał do rzeki poniżej zamku. Pozostała północna strona cypla, została oddzielona od wzgórza Hradečnice głębokim przekopem z obmurowaną później kontrskarpą oraz wysokim wałem ziemnym, pierwotnie zwieńczonym częstokołem lub palisadą.
Umieszczony w najwyższym punkcie terenu rdzeń zamku miał kształt zbliżony do połówki owalu, zakończonej prostą ścianą po stronie wschodniej, gdzie umieszczono bramę wjazdową. Od północy była ona flankowana przez nieduży, zaokrąglony, przypominający basztę występ muru, będący częścią grubego na 2 metry muru obwodowego. Występ ten podobny był do muru na zamku Pirkštejn, lecz w Kostelcu najpewniej nie umieszczono w nim wieży. Brama wjazdowa dodatkowo chroniona była od zewnątrz krótkim przekopem ponad którym przerzucono most zwodzony. W XIII wieku całość była jeszcze prostym, bezwieżowym założeniem, którego obrona oparta była na murze rdzenia zamku i murze zewnętrznym o grubości 1,2 metra, ochraniającym małe podzamcze północno – wschodnie.
Dziedziniec zamku pierwotnie w większości był pusty, jedynie w najlepiej chronionej południowo – zachodniej stronie, na końcu cypla, mógł się znajdować podpiwniczony budynek. W drugiej połowie XIV wieku na jego miejscu umieszczono większy dom mieszkalny, którego zachodnia, zaokrąglona część została wzmocniona trzema wysokimi przyporami, całość zaś miała wymiary około 23 x 9 metrów. W środku budynek był częściowo podpiwniczony, z najniższą komorą o wymiarach 4×6 metra częściowo wykutą w skalnym podłożu, usytuowaną w południowo – zachodniej części domu. Wyższe pomieszczenia budynku zwieńczone były płaskimi, drewnianymi stropami. Mieścił on prawdopodobnie aż cztery kondygnacje.
Na skutek rozbudowy z XIV i XV wieku wąskie podzamcze otaczało zamek górny już z trzech stron (poza południową, graniczącą z nadrzecznymi skarpami). Wjazd do niego prowadził od strony północno – wschodniej przez czworoboczną, otwartą od wewnątrz wieżę bramną oraz most zwodzony przerzucany ponad wspomnianym na początku, ale poszerzonym w późniejszym okresie przekopem. W miejscu tym miał on aż 27 metrów szerokości i znaczną głębokość 10 metrów, a co więcej na jego dnie wykuto w skale dodatkowy rów o szerokości 4-5 metrów. Jego wschodnia część wychodząca ku rzece została zamknięta poprzeczną ścianą, zabezpieczającą przed wdarciem się napastników. Wieża bramna wewnątrz przejazdu posiadała dół, do którego na zasadzie przeciwwagi opadała tylna część zwodzonego mostu, w momencie jego podnoszenia. Sam przejazd podzielony był na szerszą część przeznaczoną dla konnych oraz mniejszą furtę dla pieszych. Po stronie wschodniej wieża bramna sąsiadowała z czworobocznym budynkiem, którego zewnętrzna, północna ściana stanowiła fragment obwarowań podzamcza.
W XV wieku bramę północno – wschodnią zamknięto, a wjazd na podzamcze przeniesiono do nowej wieży bramnej po stronie północnej. Jej kształt był bardzo wydłużony (8,7 – 9 metrów), przez co wyraźnie wystawała poza obwód murów w stronę przekopu, miała także zwężającą się formę, gdyż czoło bramy posiadało 5,2 metra szerokości, a część tylna 6,2 metra szerokości. Grubość jej murów wynosiła 1,2 metra. Wewnątrz przejazdu bramnego po bokach umieszczono kamienne siedziska, oświetlane przeprutymi obok otworami okiennymi, natomiast sam wjazd zamykany był zwodzonym mostem. W odległości 12 metrów drewniana cześć mostu opierała się na kamiennym filarze, wyraźnie wysuniętym w stronę przekopu. Druga brama na podzamcze lub raczej boczna furta znajdowała się po stronie południowo – zachodniej. Zapewne prowadziła ona na chodnik obronny na koronie wału ziemnego i umożliwiała umieszczanie tam dział. Miała ona w planie kształt trapezu rozwierającego się do wnętrza zamku i wysunięta była ku obmurowanemu przekopowi, szerokiemu w tym miejscu na 8 metrów.
W XV wieku, za Zdenka Konopištskiego ze Šternberka, oprócz przesunięcia bramy wjazdowej, być może wzniesiono również na wysuniętej ku południowi wąskiej skale cylindryczną wieżę, choć jej datacja nie jest pewna i mogła ona powstać już na przełomie XIII i XIV wieku. Otrzymała ona 6,5 metra średnicy, mury grube w przyziemiu na 2,1 metra oraz wejście utworzone na wysokości górnej kondygnacji. Do ciemnej komory przyziemia, doświetlanej jedynie przez szczelinowy otwór od południa, dostać się można było zapewne jedynie włazem z górnego poziomu. Wieża umożliwiała kontrolę biegnącego poniżej szlaku oraz nurtu rzeki.
W połowie XV stulecia powiększono zabudowę na zamku górnym, gdzie w północnej części dziedzińca stanął podpiwniczony, dwuprzestrzenny budynek, wchodzący w przestrzeń obłego, przybramnego występu muru z XIII wieku. Dom miał około 19,5 x 9,3 metra w planie i 8,7 metra wysokości, koronę sąsiedniego muru obronnego przewyższał więc głównie o wysokość dachu. Dwie izby jego przyziemia, większa zachodnia i mniejsza wschodnia, zostały zwieńczone sklepieniem kolebkowym, natomiast jedna duża komnata wypełniająca całe piętro, najpewniej przykryta była drewnianym stropem. Podsklepiona ceglaną kolebką była także wąska piwnica, dostępna z przyziemia przez portal południowo – wschodni, wiodący do sklepionych schodów. Wentylację i doświetlenie piwnicy zapewniały szerokie jedynie na 60 cm otwory, a każda z izb parteru oświetlana była nieco większym pojedynczym oknem. O wiele więcej światła wpadało od strony dziedzińca do mieszkalnej komnaty na piętrze, która posiadała trzy okna o profilowanych ościeżach i wejście dostępne poprzez zewnętrzne schody dostawione do ściany południowo – zachodniej. Nie wiadomo, czy piętro było także skomunikowane bezpośrednio z przyziemiem.
Kolejny podłużny budynek stanął po przeciwnej stronie dziedzińca, wypełniając przestrzeń pomiędzy starym pałacem a dawną bramą wjazdową. Jego ściana od strony dziedzińca miała 16 metrów długości i grubość 1,2 metra. Sądząc po trzech rzędach otworów okiennych, nowy budynek posiadał przynajmniej trzy kondygnacje, przy czym od strony dziedzińca dwa otwory wentylowały piwnicę, dwa oświetlały parter, a trzy przepruto na wysokości pierwszego piętra.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego w formie ruiny z której najbardziej czytelne są elementy dobudowane lub przebudowane w XV wieku. Widać więc południową wieżę cylindryczną, budynek północny na zamku górnym oraz bramę północną na podzamczu. W gorszym stanie widoczne są relikty bramy wschodniej. Niestety mur rdzenia zamku nad rzeką całkowicie zawalił się w dolinę, podobnie jak budynek zachodni z drugiej połowy XIV wieku, po którym widoczne są niewielkie relikty. W ich fundamentach można zidentyfikować piwnicę, która prawdopodobnie należy do starszej budowli, a także wykuty w skale fundament pierwotnego muru. Do zamku można dotrzeć zielonym szlakiem turystycznym z Čakovic, a następnie czerwonym szlakiem prowadzącym przez dolinę Sazawy lub niebiesko oznakowaną trasą z Týnca nad Sázavou. Niestety przed parunastu laty część zachowanych reliktów zamku została uszkodzona w trakcie nielegalnego przekopywania terenu Kostelca.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Hrad Zbořený Kostelec jako obranná stavba doby polipanské a poděbradské, „Průzkumy památek XXIII”, 1/2016.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.
Záruba F., Příspěvek k otázce královských hradů v dolním Posázaví, „Castellologica Bohemica”, 16/2016.
Záruba F., Zbořený Kostelec, „Castellologica Bohemica”, 9/2004.