Historia
Usytuowana w strategicznym miejscu przy przeprawie przez rzekę Ochrzę, osada Žatec powstała już na przełomie IX i X wieku. Najstarsza pisemna wzmianka o Žatcu pojawiła się w kronice Thietmara z Merseburga i dotyczyła roku 1004, kiedy to Czechy i Morawy były zajęte przez wojska polskie Bolesława Chrobrego. By wesprzeć wygnanego księcia Jaromira, na zbrojną wyprawę udał się niemiecki król Henryk II. Poddał mu się jakiś gród broniący granicy, a gdy podszedł pod Žatec mieszkańcy otworzyli bramy i wybili polski garnizon. Dalsze zapisy z XI-XIII wieku przedstawiały Žatec jako ważne centrum administracyjne i kościelne z wczesnośredniowiecznym grodem, który w XIII wieku w czasach Przemysła Ottokara II został przebudowany na murowany zamek. Ten sam władca w 1265 roku ufundował miasto, przyznając jego mieszkańcom znaczne przywileje (między innymi dochody z wójtostwa przekazał na naprawę i utrzymywanie obwarowań). Dzięki rozwijającemu się rzemiosłu, rolnictwu i handlu, a później uprawie chmielu, Žatec stał się jednym z najlepiej prosperujących miast Królestwa Czeskiego.
Budowę obwarowań miejskich rozpoczęto zapewne wkrótce po nadaniu praw miejskich, w oparciu o obwarowania dawnego podgrodzia. Przypuszczalnie prace zaczęto od najbardziej newralgicznych punktów – bram i furt miejskich (drewniane elementy furty Libočańskiej wydatowano dendrochronologiczne na okres 1257 – 1287), a w okresie panowania Wacława II, na przełomie XIII i XIV wieku, stopniowo zastąpiono drewniano – ziemne fortyfikacje kamiennym murem obronnym. Utrzymywanie i rozbudowę fortyfikacji wspierali kolejni władcy, zwłaszcza Karol IV i Wacław IV. W czasach tego pierwszego, około 1352-1360 roku zwarta została umowa z niejakim Květem (Quieto), który otrzymał zgodę na pobieranie przez osiem lat cła przy bramie Praskiej, w którym to czasie miał naprawić we wszystkich bramach miejskich niedziałające, zepsute i przegniłe elementy ich zamknięć i prowadzić dalsze prace nad ich modernizacją, zwłaszcza na terenie prowadzących do nich dróg. W 1377 roku mieszczanie otrzymali dwa przywileje pozwalające im wykorzystywać podatki z intratnego handlu solą oraz składu zboża, piwa i wina na prace budowlane przy obwarowaniach. Następnie w 1396 roku Wacław IV udzielił trzy przywileje, które między innymi zezwalały na pobór cła przez dziesięć lat, co umożliwić miało naprawę fortyfikacji.
Pomoc władców dynastii Luksemburskiej dla Žatca, a także dla innych czeskich ośrodków miejskich, nie była bezinteresowna. W 1399 król nakazał opatom, proboszczom, możnowładcom, rycerzom oraz mieszczanom Žatca, Mostu, Kadania, Chomutova i innym, aby połączyli siły w walce przeciwko szerzącemu się na czeskich szlakach bandytyzmowi, rozbójnictwu i wszelkim wystąpieniom przeciwko pokojowi. Ponownie w 1401 roku władca nakazał mieszkańcom ziemi žateckiej, w szczególności tamtejszym miastom, aby ku zachowaniu dostojeństwa królestwa i pokoju wystawili zbrojne oddziały pod dowództwem swych hejtmanów, po czym obsadzili nimi granice. Także w liście z 1405 roku Wacław IV zwrócił się do obywateli Žatca i Mostu by zawiązali przymierze przeciwko banitom, którymi byli zapewne także przedstawiciele antykrólewskiej opozycji i udzielni możni panowie korzystający z upadku władzy centralnej. W odpowiedzi Žatec i inne miasta wydały rewersy w których mieszczanie zobowiązali się do wierności królowi przeciwko jego nieprzyjaciołom, nawet jeśli miało się to wiązać z przelaniem krwi. Podobne apele do miast Wacław skierował jeszcze w 1406 roku, przy okazji wspominając o broni palnej którą wykorzystywać mieli do obrony mieszczanie.
W okresie wojen husyckich historia Žatca zbliżona była do nieodległych Loun, z którym žatcanie tworzyli przymierze na czas działań militarnych. Radykalne postawy w mieście zdarzały się już przed wybuchem rewolucji w 1419 roku, zaś po wypowiedzeniu posłuszeństwa Zygmuntowi Luksemburczykowi Žatec przeszedł na stronę buntowników, stając się jednym z najznaczniejszych husyckich ośrodków o strategicznym znaczeniu. Zdając sobie z tego sprawę siły katolickie spróbowały go zdobyć w październiku 1420, ale bezskutecznie. Niecały rok później na obwarowaniach miasta rozbiła się cała druga wyprawa krzyżowa. W Žatcu schroniły się wówczas z obawy prze pogromami rzesze ludzi z okolicznych wsi, miasteczek, dworów i małych zamków. Z odsieczą pod oblegany przez dwa tygodnie Žatec ruszył Jan Žižka, zaś brak militarnego wsparcia ze strony Zygmunta Luksemburskiego oraz strach przed zbliżającymi się siłami husyckimi spowodował ucieczkę sił katolickich. Žatczanie byli również aktywni w polu, biorąc udział w dobywaniu twierdz katolickich, między innymi w 1421 roku zamku Bezděkov, a następnie miasta Duchcov. W 1426 roku zasłużyli się w trakcie zwycięskiej bitwy pod Uściem (Ústí nad Labem), natomiast w 1434 roku brali udział w nieudanym oblężeniu Pilzna.
Bitwa pod Lipanami i klęska radykalnej części ruchu husyckiego spowodowały, iż w 1437 roku Žatec poddał się Zygmuntowi Luksemburczykowi. Na zjeździe w Žatcu ustanowiono ziemski landfryd pod dowództwem dawnego husyckiego dowódcy Jakoubka z Vřesovic, który rok później rozbił pod Želenicami wyprawę wojsk wspierających Kazimierza Jagiellończyka, pretendenta do tronu czeskiego, wspieranego między innymi przez mieszczan Žatca, Louny i Klatovy. Klęska ta miała wpływ na sytuację finansową Žatca ale nie rozerwała jego związku z Lounami. Oba miasta w kolejnych latach wyprawiały się między innymi na zajęty przez Sasów Most i wspierały nowego czeskiego władcę, Jerzego z Podiebradu, a następnie Władysława Jagiellończyka, za których w drugiej połowie XV wieku intensywnie modernizowano i rozbudowywano obwarowania miejskie. Te późnogotyckie prace budowlane doprowadziły w Žatcu do powstania złożonego systemu obronnego, jednego z najsilniejszych na terenie Królestwa Czeskiego.
W latach 1546-1547 miasto brało udział w antyhabsburskim, zakończonym klęską powstaniu. Po odzyskaniu pełni władzy Ferdynand I nakazał žatczanom by zburzyli wszystkie bramy i mury oraz zasypali fosę, tak by pozbawieni byli obronności i nie stanowili zagrożenia dla monarchy. Ostatecznie jednak władca uległ prośbom co bardziej wpływowych mieszczan i w zamian za wpłatę 8 tysięcy kop groszy oraz przepadek niektórych przywilejów gospodarczych wycofał się z planów zburzenia obwarowań, jedynie bramy miejskie miały być pozbawione wrót i pozostawione otwarte. Mieszczanie musieli oddać także ze swych arsenałów całą broń palną. Žatec pozostał „otwarty” do 1565 roku, kiedy to Ferdynanda zastąpił na tronie Maksymilian II Habsburg.
Upadek i wyludnienie miasta oraz spadek znaczenia jego fortyfikacji przyniosła w pierwszej połowie XVII wieku wojna trzydziestoletnia. Przed połową XVIII wieku fortyfikacje wokół miasta jeszcze były kompletne, ale wokół Górnego Przedmieścia już zaczęły zanikać. W drugiej połowie XVIII wieku i w XIX stuleciu z powodu szybkiego rozwoju miasta i rozrastającej się zabudowy mieszkalnej obwarowania zaczęto stopniowo wyburzać. W 1802 roku dawny zamek przekształcono na browar, w 1821 roku rozebrano bramę Praską, a w latach 1862 – 1863 bramę Młyńską.
Architektura
Obwarowania miejskie wzniesiono wzdłuż krawędzi niewysokiego wzgórza na którym funkcjonowało średniowieczne miasto. Miały one w planie kształt nieregularnego wieloboku zajmującego obszar około 15,5 ha, znacznie wydłużonego na linii północny – zachód, południowy – wschód. Część północna wzgórza była dodatkowo chroniona lekkim zakolem rzeki Ochrzy. Pierwotnie teren ten zajmował gród wielkości około 5 ha, chroniony od południa szerokim na 12 metrów i głębokim na 4 metry przekopem, za którym znajdowała się drewniano-gliniana konstrukcja wału z czołem oblicowanym układanymi bez zaprawy kamieniami. Podgrodzie w środkowej i południowej części wzgórza zajmowało 10 ha i również chronione było od czoła przekopem, nieco węższym, szerokości około 6 metrów.
Na przełomie XIII i XIV wieku fortyfikacje miejskie po stronie północnej połączone były z obwarowaniami zamku, wzniesionego na końcu cypla, na miejscu skrajnej części wczesnośredniowiecznego grodu. W pobliżu, już po miejskiej stronie, znajdował się klasztor franciszkański, ale podobnie jak zamek zanikł on w XV wieku. Jako że mieszczanie najpewniej nie otrzymali zgody królewskiej na działania budowlane na północnym cyplu, to za przekopem odgrodzili się od niego masywnym murem długości około 150 metrów z trzema basztami: dwoma narożnymi czworobocznymi i jedną pośrodku obłą. Wewnątrz obwodu, mniej więcej na linii dawnego przekopu między grodem i podgrodziem, jedną z dominant miasta była XIV-wieczna wieża ratusza, usytuowana w północnej części podłużnego i wąskiego rynku, ciągnącego się wzdłuż dłuższej osi miasta. Ponadto w północnej części Žatca znajdował się pierwotnie romański, później gotycki kościół farny Wniebowzięcia Panny Marii. Z miastem sąsiadowały liczne przedmieścia. Na południu z rdzeniem miasta graniczyło przedmieście zwane Praskim lub Górnym, z boku także chronione stokami wzniesienia. Od zachodu znajdowało się przedmieście zwane Bačina lub Dolne, natomiast od wschodu przedmieście nazywane Młyńskim.
Główny mur obwodowy miał grubość od 1,6 do 1,8 metra, zwieńczenie w postaci otwartego (niezadaszonego) chodnika obronnego oraz przedpiersie zakończone krenelażem. Poprowadzony był wzdłuż krawędzi wzniesienia, a po stronie południowej posadowiony na wczesnośredniowiecznym wale. Pierścień muru wzmacniały wzniesione wraz z nim czworoboczne, otwarte od wewnętrznej strony wykuszowe baszty. Ich ilość oraz rozmieszczenie nie jest znana, choć wątpliwe by były zbudowane w równomiernych odległościach na całym obwodzie, raczej większe ich zagęszczenie znajdowało się na najbardziej zagrożonych odcinkach. Nie wiadomo też czy wszystkie były podobnych rozmiarów. Zachowana w południowo – wschodniej części pierścienia muru posiadała czołową ścianę długości 6,5 metra, boki zaś wysunięte były przed lico kurtyn muru o około 2 metry.
W XIV lub XV wieku w odległości około 7 – 9 metrów od głównego muru obronnego zbudowano drugą linię zewnętrznego muru, który poprowadzono na całym obwodzie za wyjątkiem północnej części wschodniego odcinka, gdzie znajdowały się największe skarpy. Z uwagi na spadek terenu został on gdzieniegdzie wzmocniony przyporami, zwłaszcza w południowej części miasta, gdzie z powodu posadowienia na stoku wczesnośredniowiecznych obwałowań teren pachamu musiał być wyrównany ziemnym nasypem, a przez to mniej stabilny. Przypory rozmieszczono tam co 7 metrów, przy zewnętrznym licu grubego na 0,8 metra muru. Zapewne mur parchamu był dość wysoki jak na zewnętrzne obwarowania, zwieńczony krytym, szachulcowym gankiem z którego obrońcy prowadzili ostrzał (w samym murze nie przebito otworów strzeleckich). Nie ma pewności jednak czy taką formę posiadał na całym obwodzie, być może na północ od bramy Dolnej był skromniejszy, gdyż na wedutach północno – zachodni odcinek przedstawiano jako zwieńczony krenelażem. Dla odmiany bardziej zagrożony południowy fragment zewnętrznego muru parchamu mógł być zaopatrzony w widoczne na nowożytnych planach nieduże baszty oraz zwieńczony prostym przedpiersiem. Przed murem parchamu poprowadzony był przekop oraz ziemny wał, co w połączeniu z korzystnymi warunkami naturalnymi terenu tworzyło silną i trudną do zdobycia barierę.
Obrona zachodniej części miasta wzmocniona została dodatkowo w XV wieku, kiedy to mur parchamu zaopatrzono tam w trzy masywne baszty o wymiarach około 12 x 10 metrów, przystosowane do użycia broni palnej. Dwie z nich były od czoła zaoblone, a jedna, znajdująca się w środku, poligonalna. Wszystkie były znacznie wysunięte w przedpole, dlatego posadowić je musiano na sztucznie utworzonej ziemnej podstawie. Południowa z nich, zwana Husycką, otrzymała cztery kondygnacje, z których dolną zaopatrzono w kluczowe otwory strzeleckie dla hakownic, a wyższe w większe czworoboczne otwory osadzone we wnękach, które umożliwiały radialny ostrzał przedpola. Obronę umożliwiało też poddasze zamknięte od zewnątrz szachulcową ścianą.
Późnośredniowieczne modernizacje z początku XVI wieku przyczyniły się do utworzenia na południowym odcinku trzeciej już linii muru, najbardziej wysuniętej w przedpole przed fosą, zapewne w czole starego wału. Wał ten zrównano wówczas poziomem z przekopem, otrzymując równy teren o szerokości około 20 metrów między murem parchamu a trzecią linią muru. Wykorzystywano go do ustawiania ciężkich dział, a w spokojniejszych okresach działała tam strzelnica miejska. Mur zwieńczono blankami lub pełnym przedpiersiem z otworami strzeleckimi, wydaje się także iż w jego linii funkcjonowały dwie wielkie, oddalone od siebie o 60 metrów basteje. Na południowym – zachodzie trzeci mur półkolem dobiegał do muru parchamu, w miejscu gdzie znajdować się miała czworoboczna baszta. Dalej biegł jeszcze w niższej formie ku północy, wzmocniony przyporami, w bliskiej odległości od muru parchamu, aż do poligonalnej baszty działowej. Przed zewnętrznym murem przekopano na południu nową, obmurowaną fosę o szerokości 12-14 metrów. Wspomniana powyżej czworoboczna baszta na styku linii trzeciego muru i krótkiej kurtyny łączącej się z murem parchamu od południowego – zachodu zaopatrzona była w jeszcze jeden mur, półkolem zabezpieczający od zachodu przedmieście i bok zewnętrznego przekopu przed ewentualnym wtargnięciem do niego przeciwnika. Zasięg tych obwarowań na południu nie jest znany.
Wjazd do miasta był możliwy dzięki dwóm bramom: od strony południowej przez bramę Praską (Górną) i od strony południowo – zachodniej przez bramę Matki Boskiej (Kapłańską zwaną także bramą Dolną). Ponadto w murach przepruto dwie mniejsze furty dla pieszych: Libočańską (Celną) na zachodzie i Młyńską na wschodzie. Obie z racji usytuowania przy krawędziach stoków dostępne były jedynie po pokonaniu dużej różnicy wysokości. Własne obwarowania miało także Praskie (Górne) Przedmieście, do którego wjazd zapewniały trzy bramy: południowo-wschodnia Czerwona (Líčkovská), południowa Roučí (Rakovnická, Nová) i zachodnia Čeradická (Majnušská). Bramy główne, Górna i Dolna, a także mniej ważna brama Młyńska i Libočańska miały formę czworobocznych w planie wież z przejazdami w przyziemiu. Brama Dolna w planie otrzymała wymiary 10 x 6,5 metra, trzy piętra i pierwotnie galerię obronną otaczającą hełm. Usytuowana była w linii muru pod skosem, tak że południowa kurtyna łączyła się z jej narożnikiem. Na jej pierwsze piętro wchodziło się po kamiennych schodach od strony miasta do portalu zamykanego ryglem osadzanym w otworze w murze. Na drugim, dostępnym drewnianymi, wewnętrznymi schodami piętrze posiadała wykusz latrynowy. Ochronę przejazdu zapewniała brona operująca w wysokiej, ostrołucznie zamkniętej niszy oraz dwuskrzydłowe wrota umieszczone blisko zewnętrznego, także ostrołucznego portalu. Libočańska wieża o podobnych wymiarach wynoszących 10 x 6 metrów, prawdopodobnie posiadała szachulcową nadbudowę oraz szeroki na 2 metry ostrołuczny portal zamykany dwuskrzydłowymi wrotami. Kontrolę przybywających wspomagał w niej także łańcuch rozpościerany między bocznymi ścianami bramy, natomiast z powodu lepszych warunków terenowych zrezygnowano z brony.
W późnym okresie średniowiecza na linii parchamu podbudowane zostały przedbramia. Przed bramą Dolną (Kapłańską) stanął poligonalny barbakan o kilku poziomach strzelnic i szkieletowym zwieńczeniu. W jego czołową ścianę wstawiona była czworoboczna wieża z przejazdem w przyziemiu, najpewniej zamykanym jedynie wrotami a nie zwodzonym mostem. Wieża przewyższała murowaną część barbakanu sięgając wysokością jego partii szkieletowej, sama także zwieńczona była szachulcowym gankiem.
O wiele bardziej rozbudowaną formę otrzymały obwarowania najbardziej eksponowanej i zagrożonej atakiem bramy Praskiej. Nad fosą przerzucono tam kamienny most o dwóch arkadach, na którego w północnej części opadała zwodzona część drewnianego mostu zamykającego przedbramie głównej, wewnętrznej wieży bramnej. Pod południową arkadą kamiennego mostu umieszczono ścianę z czworobocznym otworem strzeleckim kontrolującym wnętrze fosy. Stracił on znaczenie po wybudowaniu zewnętrznego wielkiego przedbramia zamykającego na przedpolu obszar o wielkości około 40 x 40 metrów. Jego boczne ściany opięły po bokach kamienny most, zaś w narożnikach wzmocnione zostały okrągłymi basztami. Przed przedbramiem utworzono przekop połączony ze starszą suchą fosą. Przekraczało się go od południowego czoła po zewnętrznym moście i przez czworoboczną wieżę bramną. Dodatkowo w ścianie wschodniej przedbramia funkcjonowała mniejsza furta osadzona w czworobocznym budynku bramnym, skierowana ku Przedmieściu Młyńskiemu. Dolna część muru przedbramia zaopatrzona została w podsklepiony korytarz z kluczowymi i czworobocznymi otworami strzeleckimi przeznaczonymi dla ręcznej broni palnej. Całość była więc wyjątkowym dziełem obronnym, dysponującym u schyłku średniowiecza znaczną siłą ognia.
Szczególnym elementem obwarowań Žatca była również tzw. Nowa lub Biała Wieża, usytuowana w linii głównego, najstarszego muru obronnego, wysunięta przed jego lico w stronę parchamu. Powstała prawdopodobnie na skutek przebudowy starszej narożnej baszty. Górowała znacznie wysokością nad pozostałą zabudową niczym wieża ratusza miejskiego. Ponad przyziemiem o bokach długości około 8-9 metrów posiadała jeszcze co najmniej cztery piętra, nad którymi zainstalowano otwartą galerię obronną z blankowanym przedpiersiem otaczającą wysoki hełm. Jako że przy jej tylnej ścianie stał gotycki dom mieszczański, być może Nowa Wieża tożsama była ze wspomnianą w przekazie z 1388 roku wieżą, przy której pisarz miejski Jan postawić miał budynek, z zastrzeżeniem przeznaczenia go do obrony na wypadek zagrożenia.
Žatec jako jedno z nielicznych średniowiecznych miast posiadał obwarowane przedmieścia. Ufortyfikowano przede wszystkim najważniejsze Przedmieście Górne, a najpewniej także Dolne, przy czym ich obwarowania funkcjonowały już przed wojnami husyckimi. Fortyfikacje w ostatecznej formie tworzyły na południu długą na 1300 metrów barierę, której rdzeniem był ziemny wał poprzedzający przekop i kamienny mur. W jego najbardziej eksponowanych miejscach – na krańcach, ale także i pośrodku długości, stały baszty czy też wieże. W wieżach umieszczono także przejazdy bramne tworzące bramę Líčkovską na wschodzie obwarowań, Rakovnicką pośrodku i Čeradicką na zachodzie linii fortyfikacji. Boki przedmieść (wschodni i zachodni) jako chronione warunkami terenu, nie potrzebowały dodatkowych obwarowań.
Stan obecny
Do dziś po jednych z najsilniejszych w średniowiecznych Czechach obwarowaniach miejskich zachowała się jedynie brama Dolna, przebudowana w stylu neogotyckim na początku XX wieku, brama Libočańska, także z przekształconymi gruntownie górnymi kondygnacjami po pożarze z 1767 roku, oraz fragmenty obniżonych w stosunku do pierwotnego stanu murów obronnych, widoczne zwłaszcza na zachodnim odcinku dawnego obwodu, gdzie znajdują się pozostałości muru głównego oraz muru parchamu. Po stronie południowej przetrwały fragmenty muru parchamu i trzeciej linii muru, zaś na wschodzie i południowym – wschodzie relikty głównego muru i fragment muru parchamu. Ponadto zachowała się jedna z trzech XV-wiecznych baszt działowych po stronie zachodniej zwana Husycką. Jej wnętrze niestety zostało gruntownie przekształcone.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.