Historia
Najstarsza pisemna wzmianka o istnieniu kościoła w Žatcu umieszczona została w kronice biskupa Thietmara, który wspomniał o nim w trakcie opisu wyprawy króla Henryka II do Czech w 1004 roku. Jego funkcjonowanie wynikało ze znaczenia ówczesnego Žatca, kluczowego ośrodka całych północno – zachodnich Czech. Romański kościół Panny Marii zbudowany został najwcześniej pod koniec XII wieku lub na początku XIII wieku. Zarządzał nim archidiakon wraz z grupą księży, kościół stanowił też jeden z ośrodków organizacji parafialnej, będącej narzędziem biskupa w administrowaniu diecezją. Pierwszy znany archidiakon žatecki, Fridericus, wymieniony został jako świadek w dokumencie darowizny biskupa Jindřicha Břetislava z lat 1184-1192. Drugim był Vítek, również odnotowany jako świadek, tym razem w akcie biskupa Jindřicha z 1195 roku.
W pierwszej połowie XIII wieku Žatec przekształcił się w średniowieczne miasto, które potwierdzenie swych przywilejów uzyskało w 1265 roku od króla Przemysła Ottokara II, który też sprawował patronat nad miejscowym kościołem farnym. W 1336 roku król Jan Luksemburski przekazał dziesięcinę z cotygodniowych targów i całość cła z przewozu drewna przez Ochrzę na budowę kościoła („pro fabrica parochialis ecclesie”). Informacja ta zapewne wiązała się z wielką gotycką przebudową starego romańskiego kościoła, przypuszczalnie zniszczonego na skutek pożaru. Prace budowlane nad trójnawową halą trwały przez prawie cały XIV wiek, z największym nasileniem od lat 50-tych do 80-tych, co odzwierciedlała ilość testamentów i zapisów mieszczan na rzecz dużego przedsięwzięcia budowlanego, a także zwolnienia podatkowe i różnego rodzaju darowizny władców czeskich. W 1380 roku według późniejszych przekazów miał zostać wmurowany kamień węgielny pod dzwonnice, co zapewne odnosiło się do przebudowy dwuwieżowej fasady kościoła, będącej uwieńczeniem procesu budowlanego. W tamtym okresie powstał też niedatowany testament mieszczanina Mikuláša Meduslinowa, według którego testator zapisał 2 kopy groszy na rozbudowę kościoła. Przed 1388 rokiem wójt i rada miejska prosić mieli o datki na odbudowę spalonego kościoła, w 1379 roku testament Wernera ze Stránče ufundował ołtarz, a testament Kunše Alšíka z 1392 roku miał przyczynić się do powstania kolejnego ołtarza. Źródła pisane odnotowały także sporą liczbę wynagrodzeń dla altarzystów z ostatniej ćwierci XIV wieku. Te ostatnie wzmianki odzwierciedlały już proces wyposażania ukończonej budowli.
Po 1419 roku Žatec stał się znaczącym ośrodkiem radykalnego husytyzmu. Zapewne nie wiązało się to ze zniszczeniami kościołów parafialnych i filialnych w mieście i na jego przedmieściach, zlikwidowany został jedynie klasztor franciszkański. Sam kościół Panny Marii, jako największa budowla sakralna Žatca, prawdopodobnie stał się główną świątynią husycką, co musiało mieć wpływ na jego wyposażenie i wystrój. Prawdopodobnie uległy wtedy zniszczeniu gotyckie ołtarze i zakryta lub uszkodzona została pierwotna dekoracja malarska wnętrza. W ciągu lat 30-tych i 40-tych XV wieku, za sprawą ogólnej utraty znaczenia miasta, nastąpił spadek liczby darowizn na rzecz kościoła. Wyjątkiem było ufundowanie w 1433 roku dzwonu „Kolowrat”, być może daru Albrechta z Kolovrat, oraz zapis kilku kop groszy w 1455 roku przez chomutovskiego cyrulika Ondráčka. W 1527 roku odlano w Žatcu duży dzwon nazwany „Šimon”, który zapewne zawieszony został w dobudowanej wówczas od południa dzwonnicy. Przez resztę XVI wieku wzmianki o historii kościoła i jego stanie były wyjątkowo ograniczone.
Prowadzona od początku XVII wieku rekatolizacja sprawiła, że parafię žatecką zajęli zakonnicy premonstrateńscy. W 1634 roku kardynał Arnošt z Harrachu scedował na opata ze Strahova prawo patronatu kościoła wraz z przynależnymi do niego dochodami i podległymi szkołami. W efekcie powstał wieloletni spór pomiędzy miastem a zakonem o prawo mecenatu, który okresowo zyskiwał i tracił na intensywności. W 1696 roku gmina miejska została uznana za niekwestionowanego patrona, ale nawet po ostatecznym rozstrzygnięciu sporu w 1710 roku, miasto wybrało na dziekana osobę z zakonu premonstratensów strahovskich.
Konflikt o prawo patronatu na długi okres powstrzymywał większe inwestycje budowlane. Dopiero na początku XVIII wieku zbarokizowano fasadę kościoła, a w latach 20-tych dostawiono barokową kaplicę św. Jana Nepomucena. Większe zmiany stały się konieczne po pożarze miasta z 1738 roku, który strawił kościół i jego najbliższe otoczenie. Przepadła wówczas więźba dachowa, uszkodzone zostały wieże i boczna dzwonnica, choć przetrwały sklepienia korpusu i prezbiterium. Prace remontowe połączone z barokową przebudową zakończono w latach 40-tych XVIII wieku, lecz jeszcze do 1755 roku prowadzono odbudowę dzwonnicy. Już jednak w 1767 roku kościół zniszczył kolejny pożar, po którym naprawy ciągnęły się do 1772 roku. Podczas pożaru z 1788 roku spaliła się jedna z wież, odbudowana do 1795 roku. Pechowa budowla w 1840 roku raz jeszcze spłonęła, gdy dzwonnica, dach kościoła, a także zakrystia i północna wieża fasady zostały uszkodzone, przy czym konstrukcja dachu wieży runęła na sklepienie nawy bocznej. Gruntowny remont kościoła miał miejsce po 1857 roku. Z dochodów zbiórki otynkowano budowlę i stworzono neogotyckie fasady obu krucht, naprawiono dachy. W latach 1890-1891 odnowiono prezbiterium, zaś w 1897 roku korpus nawowy. Większe przeróbki wnętrza miały miejsce w 1936 roku.
Architektura
Kościół Panny Marii został zorientowany względem stron świata, a przez to usytuowany w poprzek wąskiego grzbietu wzgórza miejskiego, między placem rynkowym z ratuszem na południu, a zamkiem i klasztorem franciszkańskim (gdzie pierwotnie znajdował się przedromański kościół z XI wieku) na północy. Fasada kościoła skierowana była północnym narożnikiem na miejską bramę zwaną Kapłańską, natomiast wschodnia część budynku prawdopodobnie była w średniowieczu ściśle otoczona wokół przykościelnego cmentarza zabudową mieszkalną, za którą przebiegała linia miejskich murów obronnych.
Gotycki kościół składał się z prostokątnego, stosunkowo krótkiego, czteroprzęsłowego, trójnawowego korpusu o długości 22 metrów i szerokości 19 metrów, który uzyskał formę halową. Po jego stronie wschodniej usytuowano wydłużone trójprzęsłowe prezbiterium z wielobocznym zamknięciem. Od zachodu korpus dostawiono do dwóch starszych, romańskich wież wzniesionych na rzutach czworoboków, między które wmurowano gotyckie przęsło. Pomimo wieloetapowego procesu budowy całość była bardzo regularna, z minimalnymi jedynie odchyleniami. Nawa główna utworzona została o tej samej szerokości co prezbiterium, zaś dwie wąskie nawy boczne o połowę węższe. Układ przestrzenny uzupełniła późnogotycka, ale planowana już od początku zakrystia, dostawiona po północnej stronie prezbiterium, gdzie specjalnie nie utworzono okna. Około drugiej ćwierci XVI wieku dobudowana została masywna dzwonnica, dostawiona do wschodniej części południowej ściany nawy bocznej. Jej konstrukcja była murowana jedynie w dwóch dolnych kondygnacjach, wyżej zaś drewniana. Bryłę kościoła pierwotnie przykrywał wysoki dach dwuspadowy, być może wspólny dla korpusu i dla prezbiterium (brak szczytów między nawą a prezbiterium), przedłużony pulpitowo na zakrystię. Dwie wieże wraz ze środkowym przęsłem tworzyły masywną bryłę fasady, prawdopodobnie przypominającą budowlę obronną, ze względu na okazałe gabaryty, małe okna i zwieńczenie blankowanym przedpiersiem. Każda z wież zakończona była strzelistą iglicą, a dodatkowo największa iglica wieńcząca wieloboczną wieżyczkę umieszczona była nad przęsłem międzywieżowym. Wieże w części romańskiej wyróżniały się materiałem budowlanym, bowiem wzniesiono je z dokładnie opracowanych kwadr opoki.
Od strony zewnętrznej zarówno korpus jak i prezbiterium wzmocniono wysokimi przyporami, zakończonymi tuż pod poziomem gzymsów koronujących. W narożnikach przypory rozmieszczono pod skosem, zgodnie ze stylistyką dojrzałego gotyku. Mury obwodowe kościoła posadowiono na cokole, ponad którym przebite zostały wysokie, ostrołuczne, obustronnie rozglifione okna, w większości dwudzielne, za wyjątkiem szerszego – trójdzielnego, osiowego okna wschodniego. Duże okno umieszczone było też pośrodku fasady zachodniej. Wszystkie otwory wypełnione były kamiennymi maswerkami, operującymi motywami typowymi dla połowy XIV wieku (trójliście wpisane w ostrołuki, czwórliście wpisane w koła, sferyczne trójkąty i czworoboki, ażurowe aranżacje tworzone przez osadzanie jednych motywów w drugich). Bardziej skomplikowany układ maswerku wykonano we wschodnim oknie nawy południowej, gdzie do sferycznej figury z czwórliściem wewnątrz wpisane zostały ostrołuki z trójliśćmi.
Wejście do kościoła wiodło czterema portalami: zachodnim na osi fasady, dwoma bocznymi na wysokości drugiego od zachodu przęsła korpusu oraz niewielkim ostrołucznym portalem w południowej ścianie prezbiterium, który wykorzystywał głównie proboszcz lub archidiakon. Boczny portal południowy poprzedzony został gotycką, otwartą arkadą i podsklepioną kruchtą, utworzoną między dwoma przyporami. Oprócz portalu zachodniego, skierowanego ku bramie miejskiej, portal południowy zapewne był najważniejszym wejściem do kościoła, skierowanym w stronę placu rynkowego i ratusza. Posiadał ostrołuczną formę z bogatym profilowaniem o gruszkowym, półgruszkowym, łukowym wypukłym i łukowym wklęsłym wykroju, a przypuszczalnie także tympanon z reliefową dekoracją rzeźbiarską. W okresie późnego gotyku ościeża portalu pokryto geometrycznymi malowidłami.
Wnętrze prezbiterium przykryto nad trzema prostokątnymi przęsłami sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a nad wschodnim zamknięciem tradycyjnie sklepieniem sześciodzielnym, przy czym skrajne zachodnie przęsło utworzono nieco dłuższe niż pozostałe prostokątne. Gruszkowe w przekroju żebra sklepienne opuszczono na wiązki przecinających podokienny gzyms służek. Od podstaw żeber służki oddzielono głowicami albo połączono bezpośrednio. Z nawą główną prezbiterium połączono ostrołukową, profilowaną arkadą tęczy. Korpus również przykryto sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, wspartymi na trzech parach masywnych filarów o planie koła. Osobliwie umieszczono na filarach ostrołuczne arkady międzynawowe, osadzone na masywnych, wielobocznych gzymsach, po bokach których znalazły się konsole podtrzymujące wyprowadzenia żeber sklepiennych i krótkie służki. W nawie północnej, zapewne wzniesionej wraz z prezbiterium, zastosowano jeszcze wertykalny system podtrzymywania sklepienia z długimi służkami sięgającymi okiennych parapetów, podczas gdy w późniejszej nawie południowej żebra opuszczono już na podwieszane wysoko konsole. Przyziemie i piętro dzwonnicy przykryte było sklepieniem kolebkowym, natomiast zakrystię zwieńczono dwuprzęsłowym sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Stan obecny
Kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny w Žatcu należy do najważniejszych budowli sakralnych dawnych miast królewskich w Czechach, zarówno pod względem wieku i historii, jak i pod względem architektury. Przetrwał uzyskany w okresie gotyku układ przestrzenny, niestety od strony zewnętrznej w bryle kościoła obecnie dominuje stylistyka barokowa, zwłaszcza w gruntownie przekształconej fasadzie zachodniej, nadbudowie południowej dzwonnicy (powyżej drugiej kondygnacji), czy kaplicy św. Jana Nepomucena z lat 1725–1728. Nowożytna jest północna kruchta, zewnętrzna elewacja kruchty południowej. Wnętrze częściowo przekształciły remonty w duchu historyzmu, niemniej jednak w wielokrotnie niszczonej i przebudowywanej bryle kościoła zachowało się wiele średniowiecznych elementów i detali. Oryginalne są w dużej części maswerki okienne, ze szczególnie ciekawym oknem wschodnim nawy południowej. Gotycki jest także portal południowy w kruchcie (pozbawiony wewnętrznej archiwolty i tympanonu), uszkodzony portal północny nawy bocznej, południowy portal prezbiterium, czy późnogotycki portal z prezbiterium do zakrystii (bez zewnętrznej, nowożytnej archiwolty). W szczyt kruchty południowej wmurowana została wtórnie płaskorzeźbiona głowa, przypuszczalnie pochodząca z tympanonu portalu południowego. Wewnątrz prezbiterium zachowało się XIV-wieczne sklepienie, ale jego żebra są dziś otynkowane, przez co mają jajowaty przekrój, a kapitele służek są efektem prac z końca XIX wieku. Gotyckie jest sklepienie w południowej kruchcie, zakrystii i w korpusie nawowym, ale w tym ostatnim zapewne wymienione zostały konsole nawy głównej oraz ścięte służki nawy północnej, zastąpione nowożytnymi wspornikami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Beránek J., Ebel M., Čech P., Děkanský kostel Nanebevzetí Panny Marie v Žatci, „Průzkumy památek XI”, 2/2004.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.