Historia
Najstarsza wzmianka o Zábřehu pochodzi z 1254 roku z przydomku niejakiego Sulislava (Sulislaus de Zabrych). Po nim w latach 1275-1301 pisał się z niego Protiva z rodu panów z Doubravicy. Dzierżył on miejscowe dobra na prawie lenna i jak wskazują badania archeologiczne najpewniej wówczas wzniesiono na nich murowany zamek oraz lokowano miasto. Do 1305 roku Zábřeh dzierżył Adam z Choliny z rodu Bludovców, a po krótkim powrocie w ręce władcy, od połowy XIV wieku należał do możnej rodziny panów ze Šternberka, a konkretnie do gałęzi rodu z zamku Hoštejn. Po ich wymarciu w 1397 roku Zábřeh przejęli Kravařovie, którzy od margrabiego Jodoka otrzymali zamek już we władanie dziedziczne.
Z okresu wojen husyckich nie ma żadnych informacji o zamku. Dopiero w 1447 roku pojawił się on w źródłach jako własność Jana starszego Tunkla. Jako, iż zarówno on jak i jego rodzina należeli do zwolenników króla Jerzego z Podiebradów, w 1471 roku zamek został zniszczony w trakcie zbrojnej wyprawy węgierskich wojsk Macieja Korwina. Wkrótce potem przystąpiono do odbudowy i zarazem rozbudowy zamku, której zakończenie datuje się na 1478 rok (taka data została wyryta nad przejazdem bramnym). Dalsze prace budowlane po 1512 roku prowadził Ladislav z Boskovic oraz w drugiej połowie XVI wieku Jan z Boskovic. Przekształciły one średniowieczny zamek w stylistyce renesansowej.
Na przełomie XVI i XVII stulecia właścicielem był bratanek Jana z Boskovic, Ladislav Velen, gorący zwolennik antyhabsburskiego powstania. Po klęsce pod Białą Górą w 1620 roku utracił on majątek na skutek konfiskaty, a zamek przeszedł w ręce Lichtenštejnów. Ten możny ród nie potrzebował dla siebie kolejnej siedziby mieszkalnej, dlatego zakwaterowano w nim urzędników administracji gospodarczej, a rola zamku podupadła. Po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, w trakcie której został spustoszony przez wojska szwedzkie, w drugiej połowie XVII wieku zamek przebudowano w stylu barokowym. Kolejne prace budowlane z lat 1727–1736 jeszcze bardziej zatarły pierwotny wygląd zamku. W czasie wojen śląskich i napoleońskich był on grabiony i pustoszony oraz zniszczony pożarem z 1793 roku. W 1849 roku Lichtenštejnowie sprzedali zachowane zabudowania miastu z przeznaczeniem na umieszczenie w nich urzędów.
Architektura
Zamek usytuowany został na południe od rynku miejskiego na wzniesieniu ponad potokiem Młyńskim. Włączono go w południowy narożnik miejskich murów obronnych, lecz od strony miasta zamek oddzielony był szerokim, półkolistym przekopem. Przeciwnej, południowej strony zamku broniły strome stoki wzgórza, opadającego do doliny potoku Moravská Sázava.
Kształt spłaszczonego szczytu wzgórza nadał budowli formę zbliżoną do okręgu o wymiarach w planie 57×50 metrów, wyznaczoną przez obwód grubych na 2,4-3,5 metrów murów obronnych. Po stronie południowej na 4 metry wystawał z nich masywny ryzalit o szerokości 22 metrów. Prawdopodobnie w jego wnętrzu mieścił się najstarszy budynek mieszkalny, a kolejne, drewniane budynki mogły być przystawione do wewnętrznych ścian muru obwodowego. Bramę umieszczono po stronie północno – wschodniej, być może w budynku lub wieży bramnej. Skierowana była ona w stronę miasta. Zamek był założeniem bezwieżowym, którego obrona oparta była na silnych murach połączonych z miejskim organizmem.
W drugiej połowie XV wieku zamek został znacznie rozbudowany. Starszą bramę zastąpił wychodzący przed lico muru obwodowego późnogotycki budynek bramny z dużym przejazdem dla konnych i wozów oraz mniejszą furtą dla pieszych. Budynek miał co najmniej trzy kondygnacje, przy czym w parterowej prowadził do niej drewniany most przerzucony ponad fosą. Po stronie północnej przed obwodem muru wzniesiono smukłą, czworoboczną wieżyczkę o wymiarach 3,8 x 3,2 metra, pełną w dolnej partii (bez wewnętrznych pomieszczeń). Po drugiej stronie muru, na dziedzińcu, nieco bardziej na zachód postawiono nowy, jednotraktowy budynek mieszkalny o długości około 20 metrów, którego wydłużony masyw zajął dużą część majdanu, pozostawiając po zachodniej stronie jedynie wąską uliczkę. Piwnice budynku na dolnym poziomie posiadały jedną, a w górnym poziomie dwie, kolebkowo sklepione komory, przy czym górny poziom mógł być pierwotnie przyziemiem budynku. Wyższe piętra posiadały sklepienia żebrowe, o czym świadczy odnaleziony zwornik z wyrzeźbionym herbem Tunkla.
Obwarowania miejskie stykały się z zamkiem dwoma kurtynami i zataczały owalny w planie kształt o wielkości około 5,2 ha, zajęty oprócz zabudowy mieszkalnej, która nie pozostawiła miejsca na uliczkę podmurną, przez spory rynek pośrodku i kościół św. Bartłomieja we wschodniej części. Do miasta prowadziły dwie bramy: Górna na zachodzie i Dolna na wschodzie, usytuowane na przedłużeniu głównej drogi przebiegającej przez Zábřeh. Obie mieściły się w czworobocznych budynkach bramnych o niedużej wysokości. Zamek dostępny był zarówno od strony miasta, jak i furtą od południa wychodzącą nad rzekę. Obrona miasta spoczywała na dość cienkim murze obronnym (około 0,82 metra grubości po stronie południowo – zachodniej) i poprzedzającym go przekopie. Mur zaopatrzony był w chodnik dla obrońców, najpewniej przepruty w przedpiersiu otworami strzelczymi.
Stan obecny
Zamek zachował się do dnia dzisiejszego tylko częściowo, a i przetrwałe fragmenty zostały znacznie przekształcone w czasach nowożytnych. Gotyckie partie muru ukryte są pod późniejszymi zabudowaniami i współczesnymi elewacjami po stronie północno – zachodniej oraz południowej i południowo – wschodniej. Z zabudowy wyróżnia się smukła czworoboczna wieżyczka z drugiej połowy XV wieku, podwyższona jednak w okresie renesansu i przebudowana w kolejnych wiekach. W jej pobliżu znajduje się przekształcony budynek mieszkalny wzniesiony za Jana Tunkla oraz późnogotycki budynek bramny ukryty pod nowożytnymi zabudowaniami. Obecnie zabytkowe zabudowania zajmowane są przez urzędy miejskie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.
Štetina J., Hrad v Zábrehu na Morave, „Zpravodaj klubu augusta sedláčka”, ročník XXIV, 2013, č. 2.