Historia
Klasztor został założony w 1259 roku przez Voka z Rožmberka, który za zgodą cysterskiej kapituły generalnej w Citeaux, sprowadził do Vyššego Brodu mnichów z austriackiego Wilhering. W tym samym roku przekazał on cystersom ziemie wokół przyszłego klasztoru oraz osadę Vyšší Brod. Klasztor na życzenie fundatora stał się rodzinną nekropolią w której pochowano dziesięć pokoleń Rožmberków. Jako pierwszy spoczął w nim w 1290 roku Záviš z Falkenštejna, członek zbuntowanej opozycji przeciwko władzy Przemysła Ottokara II, a zarazem wielki dobroczyńca opactwa. W XIV wieku do najważniejszych patronów należał zmarły w 1347 roku Petr I z Rožmberka, dzięki któremu miejscowi cystersi, mimo, iż nie byli objęci królewską opieką, zgromadzili rozległe dobra i znacznie rozbudowali klasztor
Kościół klasztorny z przylegającymi do niego budynkami powstawał stopniowo od lat 60-tych XIII wieku, z przerwą w okresie chaosu po śmierci Przemysła Ottokara II w bitwie pod Suchymi Krutami. Najstarszą murowaną budowlą prawdopodobnie była zbudowana około 1270 roku zakrystia, która pierwotnie służyła jako kaplica opacka i pierwsza świątynia klasztorna. Wschodnia część kościoła oraz transept z przyległymi kaplicami zostały zbudowane w latach 60-80-tych XIII wieku, o czym świadczyło poświęcenie głównego ołtarza w 1292 roku, a następnie czterech ołtarzy w bocznych kaplicach w 1305 roku. Korpus nawowy ukończono ostatecznie około 1350 – 1385 roku. Ostatnie prace związane były z zasklepieniem transeptu i korpusu nawowego oraz z dostawieniem północnej klatki schodowej i podwyższeniem jednej z kaplic przy transepcie w trzeciej ćwierci XIV stulecia. Wraz z kościołem postępowało wznoszenie zabudowań klauzury. Najważniejsze skrzydło wschodnie z kapitularzem i dormitorium wzniesiono do około 1285 roku w stylistyce wczesnogotyckiej, pozostałe natomiast skrzydła powstawały już w XIV stuleciu, kiedy to dominował dojrzały gotyk. Końcowe prace nad zabudowaniami klasztornymi oraz krużgankami trwały jeszcze w drugiej połowie tamtego stulecia (w 1346 roku Petr I z Rožmberka uczynił nadanie 60 kop groszy na ukończenie budowy krużganka).
Klasztor szczęśliwie nie został całkowicie zniszczony podczas wojen z pierwszej połowy XV wieku, chociaż w 1422 roku husyci zajęli Vyšší Brod i spalili kościół klasztorny. Z uwagi na to, że cały majątek klasztorny został zastawiony austriackiej rodzinie Wallsee, dobra opactwa nie zostały zsekularyzowane, a po spłaceniu zastawu przez Rožmberków w połowie XV wieku, konwent mógł dalej gospodarczo funkcjonować. Udzielenie odpustów w 1465 roku wskazywałoby na szukanie finansowania powojennych napraw, natomiast o odbudowaniu konwentu po spaleniu świadczyłby fakt, iż w 1462 roku pochowano w klasztorze Oldřicha II z Rožmberka, a w 1523 roku Petra IV z Rožmberka. Dwadzieścia trzy lata wcześniej jego żona Alžběta z Kravař oddała na rzecz klasztoru bogatą darowiznę. Zapoczątkowany przez wojny husyckie trudny dla zakonników okres trwał do początku XVI wieku, kiedy to protestantyzm rozprzestrzenił się wśród poddanych klasztoru, jednak u progu reformacji opactwo było jednym z bogatszych na terenie Czech. Urbarz z 1530 roku odnotował 105 wsi i dwa miasta klasztorne (Vyšší Brod, Hořice). Klasztor szczycił się także bogatą, sięgającą XIII wieku biblioteką.
W połowie XVII wieku, po wojnie trzydziestoletniej na skutek której klasztor był mocno zadłużony, kapłani zakonni opiekowali się pobliskimi parafiami, co zapewniało środki utrzymania pewnej liczbie mnichów. Pod koniec XVII wieku klasztor musiał bronić tych stanowisk, ponieważ wzrosła liczba świeckich kapłanów, podobnie zresztą jak liczba mnichów, dochodzących wówczas aż do 58 braci. W połowie XVIII stulecia w czasach opata Quirina Mickla znacznie rozbudowano klasztorną bibliotekę (dziś posiada ona ponad 70 tysięcy dzieł), jednak z powodu reform cesarza Józefa II w 1786 roku, ówczesny opat został usunięty ze stanowiska i zakazano przyjmowania nowicjuszy. Co prawda po trzech latach opat został przywrócony, lecz klasztor utracił rozległe dobra i majątki. Okres prosperity powrócił w XIX stuleciu, kiedy to Vyšší Brod stał się jednym z głównych ośrodków odrodzenia zakonu cystersów, a jego opaci byli wielokrotnie wybierani generalnymi opatami całego zakonu. Przeprowadzono wówczas w latach 1830 – 1862 odbudowę i przebudowę klasztornego kompleksu w stylistyce neogotyku. Ostatni okres upadku rozpoczął się w latach 40-tych XX wieku, kiedy mnisi zostali wypędzeni przez nazistów, którzy następnie przechowywali w klasztorze skradzione dzieła sztuki. Bracia powrócili po wojnie, ale wkrótce zostali wysiedleni, ponieważ większość z nich była narodowości niemieckiej. W 1990 roku powróciło pierwszych dwóch mnichów, stopniowo też rozpoczęto przeprowadzać renowację zabudowań klasztornych.
Architektura
Klasztor usytuowano w dolinie przy zachodnim brzegu rzeki Wełtawy, w pobliżu ujścia do niej małego koryta Menší Vltavice, otaczającej zespół opackich budynków od południa i częściowo od wschodu. Składał się on z gotyckiego kościoła Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz trzech skrzydeł zabudowań klauzury po jego południowej stronie, które wraz z krużgankami otaczały na planie zbliżonym do trapezu wewnętrzny wirydarz, a także z licznych zabudowań gospodarczych, rozmieszczonych w zachodniej i częściowo północnej części założenia.
Kościół klasztorny otrzymał formę budowli pięcioprzęsłowej, trójnawowej, halowej, z transeptem oraz krótkim prezbiterium zamkniętym wielobocznie po stronie wschodniej (pięć boków ośmioboku). Po stronie wschodniej do transeptu przystawiono cztery mniejsze kaplice, które składały się z czworobocznych przęseł, przy czym na wschodzie dwie z nich (zewnętrzne) uzyskały nietypowe dwuboczne zamknięcia, urozmaicające modelowy układ cysterskiego kościoła na planie krzyża łacińskiego. Kaplice te były jedną z cech charakterystycznych kościoła w opactwie Vyšší Brod. Pomimo, iż ich czworoboczne części zwieńczone były piętrem, całość i tak była niższa od transeptu. Przy jego północnej ścianie dostawiona została wtórnie cylindryczna wieżyczka z klatką schodową i spiczastą, smukłą iglicą.
Wysokie mury prezbiterium, transeptu oraz korpusu nawowego opięto od zewnątrz przyporami, pomiędzy którymi przepruto szereg dużych, ostrołukowych okien z wczesnogotyckimi maswerkami. Największe okna zastosowano w transepcie (czwórdzielne) oraz w fasadzie zachodniej (sześciodzielne), gdzie skromna elewacja poza ostrołukowym portalem posiadała jedynie wąskie, górne otwory doświetlające poddasze. Maswerki okienne korpusu przeważnie powtarzały motywy sferycznych czwórliści w górnych partiach i trójliści w częściach niższych, w tym trójliści z wydłużonymi dolnymi płatkami. Były wyjątkowe na terenie Czech, zbliżone jedynie do maswerków okiennych w walijskim opactwie Tintern. Całość kościoła posadowiono na profilowanym cokole, wyższym z powodu nachylenia terenu w części wschodniej kościoła. Opinał on nie tylko elewacje kościoła ale i przypory. Kolejnym elementem horyzontalnym zewnętrznych elewacji był gzyms podokapowy, a także gzyms podokienny (kapnikowy), tworzący uskoki na wysokości transeptu w celu ominięcia wysokich okien.
Prezbiterium kościoła przykryto sklepieniem krzyżowym ponad przęsłem czworobocznym, oraz sklepieniem sześciodzielnym nad wschodnim wielobokiem zamknięcia. System ich podtrzymywania tworzyły obłe służki o bazach z dwoma torusami bez dzielącej ich wklęski oraz o nietypowych walcowych cokolikach. Służki wieńczyły kielichowate kapitele, gruszkowate żebra zaś spięto na wysokości 18 metrów gładkimi zwornikami. Na styku dwóch przęseł służki zebrano w wiązki, podobnie rozwiązano też narożnik na styku prezbiterium i transeptu. Kaplice przy transepcie do wnętrza poprzecznej nawy otwarto ostrołukowymi arkadami. Wszystkie zwieńczono nad przęsłami czworobocznymi sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, dwie zaś dodatkowo nad wschodnimi przęsłami sklepieniami trójdzielnymi. Żebra kaplic opuszczono na podwieszane, pięcioboczne służki, wsparte od dołu na wspornikach, których masa przykryta została płaskorzeźbionymi liśćmi o naturalnych wzorach (dąb, lipa, klon, bluszcz), ale przesiąkniętymi tendencją do schematyzacji. Trzecia kaplica była wtórnie podwyższona do wysokości 10 metrów, a następnie przykryta sklepieniem krzyżowym z żebrami o bardziej złożonym gruszkowatym profilu, spiętymi rožmberską rozetą. Wnętrze samego transeptu we wschodniej części nawiązywało do prezbiterium (narożne, obłe służki), w zachodniej zaś żebra wyprowadzono z masy pięciobocznych arkad. Wyprowadzenia żeber utworzono więc w tej części kościoła dysharmoniczne.
Przęsła wszystkich naw korpusu uzyskały kształt prostokątów, dłuższych i równolegle ustawionych dłuższymi bokami w nawie głównej, krótszych i poprzecznie ułożonych w nawach bocznych. Krzyżowo – żebrowe sklepienia opuszczono na cztery pary masywnych, ośmiobocznych filarów, ustawionych w odróżnieniu od filarów w przecięciu naw narożnikami na linii północ – południe i wschód – zachód. Cechą charakterystyczną filarów było zwężenie średnicy w górnych partiach (nieco powyżej 9 metrów) oraz zmiana profilowania, tak by nawiązywało ono na wyprowadzenia żeber oraz na ostrołuczne arkady, które rozdzieliły trzy nawy. Stało się tak zapewne z powodu zmiany pierwotnych planów budowlanych. Dwa zachodnie filary na przecięciu naw wyróżniono na każdym z boków dolnej części wnękami, z których cztery (naprzemiennie) zwieńczono łukami ostrymi. Nad nimi także znalazła się cieńsza, górna część asymetrycznych filarów o przekroju krzyża ze ściętymi krawędziami. W nawach bocznych żebra sklepień opuszczono na pięcioboczne służki.
Z południowym ramieniem transeptu bezpośrednio graniczyła zakrystia, wkomponowana we wschodnie skrzydło klasztoru. Składała się ona z dwóch przęseł na planie zbliżonym do kwadratu oraz wielobocznego przęsła zamknięcia na wschodzie, wystającego poza obrys wschodniego skrzydła. Nie została podparta przyporami, ale otrzymała narożniki wzmocnione kwadrami. Jej wnętrza zwieńczono sklepieniami krzyżowo – żebrowymi (sześciodzielnym we wschodnim zamknięciu), osadzonymi na konsolach z motywami stylizowanych liści. Umieszczono w niej mensę ołtarzową, co dowodzi, że przestrzeń ta pierwotnie (zapewne przed ukończeniem kościoła) pełniła funkcję sakralną. Od zachodu zakrystia otwierała się na małą jednoprzęsłową komorę ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym, połączoną z krużgankiem przez duży, ostrołukowy portal. Pierwotnie pełniła ona funkcję pomieszczenia na księgi. Na wschodzie natomiast przepruta została trzema niewielkimi, ostrołucznymi oknami, z których środkowe przy narożach glifów opięto wałkami. Nad zakrystią umieszczono piętro, oświetlane od wschodu czworobocznym oknem z dwudzielnym ościeżem. Od północy zakrystię połączył z transeptem okazały wczesnogotycki portal, którego kolumienki wstawiono w prostokątny uskok. Kielichowate głowice portalu ozdobiono szeregiem opadających liści, a na ich impostach ustawiono masywny wałek wyznaczający ostrołuczny tympanon. Jego wewnętrzną powierzchnię obramowano trójliśćmi z motywem winorośli, u góry z wystającą z chmury dłonią błogosławiącą po bokach dwie zwierzęce głowy.
Po południowej stronie zakrystii umiejscowiono około 1285 roku jedno z najważniejszych pomieszczeń konwentu – kapitularz. Został on połączony z krużgankiem przy jego zachodniej ścianie, poprzez uskokowy portal z kolumienkami wstawionymi w uskoki, ponad którymi na dwóch kapitelach umieszczono trójlistny tympanon. Po bokach portalu kapitularz od strony krużganków oświetlały dwa przeźrocza z ciężkimi maswerkami. Ich celem było zapewnienie możliwości podglądania obrad w kapitularzu przez nowicjuszy i konwersów. Przestrzeń kapitularza założono na planie kwadratu z centralnie umieszczonym filarem o masywnym, zdobionym wimpergami i kwiatonami cokole, dźwigającym sklepienie żebrowe. Wszystkich osiem cylindrycznych wałków które przyległy do rdzenia filara zakończono na głowicy, bogato pokrytej rzeźbionymi gałęziami i liśćmi. Co ciekawe liczba wałków na filarze utworzona została w dwukrotnie większej liczbie niż ilość wychodzących z niego żeber sklepiennych, rozłożonych nad kapitularzem w bardzo pomysłowy sposób, przełamujący najczęściej spotykane schematy. Mianowicie cztery główne żebra które wyprowadzono z filaru w narożnikach rozdzielono symetrycznie na dwa kolejne żebra, które dopiero opuszczono na przyścienne konsole. Konsole te otrzymały kształty lisa, barana i byczka oraz zdobienia motywami roślinnymi. Na zwornikach natomiast, którymi spięto żebra we wschodniej części kapitularza, umieszczono baranka oraz rękę w geście błogosławienia. Od wschodu światło przenikało do wnętrza kapitularza za pośrednictwem trzech okien o profilowanych ościeżach: dwóch bocznych o ostrołukowych zwieńczeniach oraz środkowego dużego okulusa z rozetą o maswerku utworzonym wokół ośmioliścia.
Ponad kapitularzem oraz większością skrzydła wschodniego znajdowało się dormitorium. Początkowo była to zapewne jedna duża sala w której sienniki braci nie były porozdzielane ściankami działowymi. Dopiero w XIV wieku w klasztorach cysterskich zaczęto wprowadzać osobne cele, by zapewnić mnichom odrobinę prywatności. Najpewniej oświetlane były one małymi oknami, na zachodzie przeprutymi ponad jednospadowym dachem krużganka, a na wschodzie wychodzącymi na poklasztorne tereny i cmentarz. Po stronie południowej dormitoria najczęściej sąsiadowały z latrynami, natomiast na północy w opactwie Vyšší Brod z dormitorium graniczyła komnata umieszczona ponad zakrystią i dalej transept kościoła.
Pozostałe skrzydła klauzury mieściły wymagane przez zakonną regułę pomieszczenia: w części południowej był to refektarz w którym bracia spożywali posiłki oraz prawdopodobnie sąsiadująca z nim kuchnia. Wzorem dużej części opactw cysterskich refektarz wystawał ku południowi, usytuowany dłuższymi bokami prostopadle do południowego skrzydła. Naprzeciwko refektarza otwarty był na krużganek nieduży aneks mieszczący studnię lub lawatarz, w którym bracia mogli umyć ręce przed posiłkami. W skrzydle zachodnim mieściły się najczęściej spiżarnie i magazyny (cellarium) oraz pomieszczenia braci świeckich (konwersów), w tym ich dormitorium i refektarz. Ponadto w opactwie mogła znajdować się fraternia w której bracia pracowali, zwłaszcza w okresie zimowym. Wykorzystywana jako skryptorium, mogła mieścić się w przyziemiu skrzydła wschodniego lub ewentualnie południowego.
Otaczające wirydarz krużganki w planie podzielono nieregularnie, bowiem zachodni ciąg uzyskał siedem przęseł a wszystkie pozostałe osiem. Od strony zewnętrznej zostały wzmocnione przyporami zakończonymi małymi szczycikami i posadowionymi na cokole, który poprowadzono także wzdłuż elewacji ścian. Pomiędzy przyporami przebito duże, ostrołuczne okna maswerkowe: czterodzielne po stronie północnej, trójdzielne w pozostałych częściach. W narożniku północno – wschodnim krużganka tradycyjnie umieszczono portal do kościoła, krużganek skomunikowany był także z wszystkimi najważniejszymi pomieszczeniami klauzury. Korytarze najstarszej północnej części z około 1325 roku przykryto sklepieniami krzyżowymi, z żebrami opuszczonymi na wiązki służek, zakończone wielobocznymi bazami na przyściennych cokołach, które mogły służyć za siedziska. W pozostałych, późniejszych częściach żebra krużganka wyprowadzono wprost ze ścian.
Po zachodniej stronie głównego kompleksu znajdowały się kolejne budynki gospodarcze, między innymi młyn i browar, a na północy ogrody klasztorne. Po stronie wschodniej prezbiterium kościoła usytuowany był cmentarz z kaplicą Panny Marii, która według tradycji funkcjonowała jeszcze przed budową klasztoru. Całość opactwa otoczona była murem obronnym, w długości którego pierwotnie rozmieszczonych było około 11 owalnych baszt, dość równomiernie rozstawionych na terenie całego obwodu. Źródła pisane wspominały także o kaplicy św. Marii Magdaleny przed klasztorną furtą i o szpitalu św. Elżbiety po zewnętrznej stronie.
Stan obecny
Leżący na uboczu klasztor oszczędzany był przez wojenne zawirowania i pożary, jednak jego zabudowania zostały znacznie przebudowane w okresie renesansu oraz baroku. Na ich tle wyróżnia się kościół Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny oraz wspaniała sala kapitulna we wschodnim skrzydle konwentu, będąca jednym z najwspanialszych przejawów wczesnego gotyku na ziemiach czeskich. W klasztorze zachował się tak zwany Krzyż Zavišy, przekazany cystersom przez Závišę z Falkenštejna. Jest to relikwiarz z rzekomym kawałkiem drewna z krzyża Chrystusa, uważany za jeden z najcenniejszych średniowiecznych zabytków złotniczych na terytorium Czech. Niestety wiele z detali architektonicznych kościoła zostało wymienionych w trakcie nowożytnych renowacji, i to bez pewności, że naśladują formy pierwotne (wyjątek stanowią między innymi odnowione maswerki, dwie oryginalne głowice służek nad ołtarzem głównym, portal z transeptu do krużganka).
Spośród obwarowań opactwa przetrwały fragmenty muru obronnego, w długości którego po stronie północnej widoczne są dwie późnogotyckie, cylindryczne baszty oraz przekształcony budynek bramny. Zachodnią część kompleksu wypełniają dziś zabudowania gospodarcze z różnych okresów historycznych, przy czym ze średniowiecza pochodzi piętrowy budynek młyna po stronie południowo – zachodniej z wąskimi, rozglifionymi oknami. W budynku przed fasadą kościoła zachował się natomiast ostrołuczny portal. Klasztor jest obecnie otwarty dla turystów, którzy są oprowadzani przez przewodników. Poza sezonem turystycznym konieczne jest wcześniejsze omówienie się na wizytę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Benešovská K., Charvátová K., Líbal D., Pojsl M., Řád cisterciáků v českých zemích ve středověku, Praha 1994.
Cechner A., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 42. Politický okres kaplický, Praha 1921.
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.