Historia
Kościół św. Jakuba został zbudowany na przełomie XII i XIII wieku lub najdalej w pierwszej połowie XIII wieku. Niegdyś przyjmowano, iż udział przy jego wznoszeniu mieli cystersi z klasztoru Svaté Pole, jednak klasztor ten najpewniej powstał dopiero w drugiej połowie XIII stulecia. Początkowo kościół związany był z pobliskim dworem rycerskim, a od 1358 roku pełnił funkcje parafialne. Prawdopodobnie spłonął w XV wieku w czasie wojen husyckich. Około 1820 roku kościół powiększony został o klasycystyczną nawę północną i aneks południowy, a wieżę podwyższono. W 1885 roku zabytek poddano gruntownej renowacji połączonej z kolejną przebudową, w trakcie której między innymi założono sklepienie w nawie i przekształcono okna.
Architektura
Romański kościół składał się z prostokątnego w planie korpusu o pojedynczej nawie mającej wewnątrz wymiary około 10 x 5,1 metra, zakończonej na wschodzie półkolistą apsydą, a na zachodzie zwieńczonej na osi czworoboczną, pierwotnie niską w części murowanej wieżą (być może była zwieńczona kondygnacjami drewnianymi). Budowlę wzniesiono z obrobionych kamieni z większymi kwadrami wzmacniającymi narożniki. Południowy mur nawy na części długości był wyraźnie grubszy od pozostałych, tworzył bowiem w zachodniej części ryzalit mieszczący wewnątrz klatkę schodową.
Elewacje kościoła zapewne przepruto niewielkimi, półkoliście zamkniętymi, rozglifionymi oknami oraz dwoma rzędami gniazd pozostałych po belkach rusztowań. Nawa musiała być przykryta dwuspadowym dachem (zachował się szczyt wschodni), być może oryginalnie przedłużonym na równą z korpusem wieżę. Pierwotnie wejście do środka kościoła umożliwiał uskokowy portal osadzony w północnej ścianie nawy. Posiadał on półkoliste zamknięcie i ozdobny tympanon oraz flankujące wałki w uskoku wyrastające z cokołu. Wnętrze nawy początkowo przykrywał płaski, drewniany strop, a apsydę koncha.
W zachodniej części nawy umieszczona była murowana empora o szerokości 2,25 metra, podtrzymywana przez dwie cylindryczne w przekroju kolumny z kostkowymi kapitelami i dwa przyścienne półfilary. Tworzyły one w przyziemiu trzy półkoliste arkady, za którymi przyziemie przykryto w trzech przęsłach krzyżowym sklepieniem. Na piętrze empora otwierała się na całej szerokości półokrągłą arkadą, dostępną z przykrytego drewnianym stropem pomieszczenia w wieży. Powyżej wieża w okresie romańskim posiadała jeszcze jedną kondygnację, połączoną z poddaszem kościoła. Komunikację z piętrem empory zapewniały schody umieszczone w grubości muru, w ryzalicie wystającym ze ściany południowej nawy. Korytarz ze schodami był wąski, miał jedynie 0,7 metra szerokości, a jego 15 stopni doświetlały dwa małe okrągłe okna, otwarte do wnętrza nawy. Nie wiadomo czy piętro empory było bezpośrednio skomunikowane z hipotetycznym rycerskim dworem jaki miał się znajdować w okolicy.
Stan obecny
Pierwotna, romańska bryła kościoła jest dziś w dużej części przysłonięta nowożytnymi aneksami: czworoboczną kaplicą po stronie południowej oraz długą nawą boczną na północy, sąsiadującą także z wieżą, przy czym mury tej ostatniej powyżej gzymsu kapnikowego korpusu również są nowożytne. W efekcie jedynym oryginalnym elementem świątyni nie zastawionym późniejszymi dobudówkami jest apsyda wschodnia. Niestety przekształcone zostały wszystkie okna kościoła, w nawie założono sklepienie, wymieniono gzymsy kapnikowe, a na dachu założono nowożytną wieżyczkę na sygnaturkę. Najcenniejszym oryginalnym detalem architektonicznym pozostaje romański portal północny oraz kolumny empory w nawie głównej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Falta M., Vysoký Újezd nad Dědinou. K otázkám stavebního vývoje kostela sv. Jakuba Většího, „Dějiny staveb 2010”, Plzeň 2011.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.