Historia
Budowę obwarowań w mieście Vysoké Mýto rozpoczęto po jego ufundowaniu przed 1265 rokiem przez króla Przemysła Ottokara II i przeniesieniu osiedlenia z niżej położonej osady Staré Mýto. Podobnie jak nieodległy Litomyšl, Vysoké Mýto założono na ważnym szlaku łączącym morawski Ołomuniec i Brno z Pragą (położenie takie posiadała także Polička, która ufundowana w 1265 roku, otrzymała prawo miejskie wzorowane właśnie na tym jakie obowiązywało w Vysokim Mýcie). W jednym z przywilejów Przemysł II nakazał mieszczanom Vysokiego Mýta obwarować miasto („fortis valli munimine roboretur”) za co obiecywał zwolnić ich z części podatków i wprowadzić ulgi na okres trzech lat. Wydaje się jednak, iż albo prace te nie doszły wówczas do skutku, albo dotyczyły jedynie obwarowań ziemnych lub też dokument był jedynie wprawką kancelaryjną.
Na początku XIV wieku Vysoké Mýto wraz z Poličką, Chrudimem, Jaroměřem i Hradcem Králové stało się grupą tzw. miast posagowych, zapewniających dochody czeskich królowych, poczynając od Ryksy Elżbiety, córki króla polskiego Przemysła II i żony Wacława II. Następnie w toku walk o koronę czeską Mýto zajął Jindřich z Lipy, od którego w 1315 roku miasto odbiły oddziały Jana Luksemburskiego. Niedługo później przeniósł on królową Ryksę na Morawy dzięki czemu mógł zająć posagowe miasta. Przypuszczalnie dopiero po tych wydarzeniach, najwcześniej na początku drugiej ćwierci XIV wieku, a przed połową XIV stulecia, przeprowadzono w Mýcie budowę murowanych obwarowań. Ewentualnie modernizacji poddane zostały wówczas same bramy miejskie, których najstarsze detale architektoniczne wskazują na powstanie w tym okresie, zaś mur z basztami wzniesiony został nieco wcześniej, około początku XIV wieku. Po raz pierwszy kamienne obwarowania wspomniane zostały w źródłach pisanych w 1349 roku („opidum muratum”).
W 1362 roku król Karol IV nakazał mieszczanom Vysokiego Mýta oraz innym głównym ośrodkom miejskim królestwa gromadzić zapasy i uzbrojenie na wypadek wrogiego najazdu. Rok później władca oddał grupę miast wschodnioczeskich w zastaw królowej Elżbiecie pomorskiej, przy czym zarówno on sam jak i jego następca Wacław IV wsparł je gospodarczo i poręczył, że zastaw nie zmniejszy mieszczanom dawnych przywilejów i swobód. W 1412 roku Wacław IV oddał Mýto wraz z Chrudimem, Poličką, Jaroměřem i kilkoma innymi miastami swej małżonce Zofii, która otrzymała na nich zapis 100 tysięcy złotych węgierskich. Prawdopodobnie jeszcze przed wybuchem wojen husyckich, pod rządami królewskiej małżonki w mieście prowadzono bliżej nieznane prace modernizacyjne przy obwarowaniach, związane z rosnącą popularnością broni palnej.
W 1421 roku, po krótkim oporze, miasto zostało zdobyte przez wojska husyckich prażan. Pomimo późniejszych krótkotrwałych zwrotów, mieszczanie Mýta wytrwali po ich stronie aż do bitwy pod Lipanami. W 1424 roku będąc pod wpływem skrajnych husytów (Sierotek) musieli opatrywać ich zbrojnych i reperować uzbrojenie, a niektórzy rzemieślnicy odpowiedzialni byli także za wozy taboru. W 1436 roku, po upadku skrajnego skrzydła husytyzmu, mieszczanie poddali się cesarzowi Zygmuntowi, ten zaś potwierdził ich prawa i przywileje, wkrótce potem oddał jednak Mýto swej małżonce Barbarze. Podobnie jak wcześniej Zofia, miała ona prawo brać z miast posagowych część dochodów by opłacać swych urzędników i służbę, a mieszczanie nie byli zobowiązani wychodzić zbrojnie w pole za wyjątkiem obrony królestwa i w przypadku zamieszek przeciwko władcy. Królowa mogła sądzić czeladź dworską i swoją służbę, ale pozostałe sądy sprawowane miały być jak dawniej.
W drugiej połowie XV wieku obwarowania zmodernizowano, między innymi zbudowano nowe baszty i przypuszczalnie zewnętrzny mur parchamu. Być może prace te miały miejsce po pożarze jaki zniszczył Mýto w 1461 roku, przydać się natomiast mogły pod koniec lat 60-tych, gdy okoliczne tereny pustoszyły wojska węgierskie. Kolejny pożar nawiedził miasto w 1517 roku, lecz pomimo tego znajdowało się ono wówczas u szczytu swego gospodarczego i budowlanego rozwoju. Kłopoty nastały po 1546-1547, kiedy to z powodu działu w antyhabsburskim powstaniu mieszczan spotkały reperkusje, zwłaszcza finansowe, ale i obronne, jako że rada miejska musiała oddać większość uzbrojenia jakie miasto posiadało na stanie. Jak w większości innych ośrodków miejskich w XVII, a zwłaszcza XVIII wieku, średniowieczne mury miejskie zaczęły tracić na znaczeniu, zaś w XIX stuleciu w dużej części zostały rozebrane.
Architektura
Miasto założono na płaskim ale wywyższonym i dobrze chronionym naturalnymi warunkami terenie. Z dwóch stron zabezpieczone było wysokimi stokami, na północy opadającymi ku rzece Loučná i jego odnodze, młyńskiemu strumieniowi, a na wschodzie ku mniejszemu strumieniowi łączącemu się w narożniku miasta z rzeką. Mniejszymi spadkami terenu Mýto zabezpieczone było także od zachodu i południa, tak że tylko odcinek między bramami Praską i Litomyską sąsiadował z równym przedpolem. Miejskie mury obronne założono na planie zbliżonym do regularnego czworoboku obejmującego obszar około 14 ha, podzielonego regularną siatką działek z kwadratowym rynkiem pośrodku. Z jego trzech rogów wypuszczono ulice wiodące do głównych bram miasta. Narożniki obwarowań Mýta były zaokrąglone. W południowo – zachodnim, blisko muru obronnego, usytuowany był kościół farny św. Wawrzyńca, natomiast w północno – zachodnim, nieco wysuniętym poza regularny czworobok planu miasta, znajdował się kościół i klasztor franciszkański (zniszczony na początku wojen husyckich).
Mur obronny miał około 8-12 metrów wysokości oraz 1,2 do 1,4 metra grubości. Przypuszczalnie początkowo zwieńczony był przedpiersiem z krenelażem, później zastąpionym przez proste przedpiersie przeprute otworami strzeleckimi. Modyfikacje takie wprowadzano w wielu miastach w późnym okresie średniowiecza w związku z upowszechnianiem się ręcznej broni palnej. Istnieje także możliwość, iż w trakcie późnośredniowiecznych modyfikacji mur obronny podwyższono, zaś jego górną, węższą część pozbawiono chodnika straży. Nie wydaje się jednak by takie przekształcenie muru w pasywną barierę zastosowano na całym obwodzie.
Obwód głównego murów wzmacniało co najmniej 25 czworobocznych i płytkich półkolistych, otwartych od strony miasta, dość równomiernie rozmieszczonych baszt o średnicy około 7 metrów, z czego jedenaście znajdować się miało między bramą Choceńską a Praską, a siedem między Choceńską i Litmyską. Odległości między nimi wynosiły przeważnie około 20-25 metrów, co pozwalało prowadzić skuteczny ogień flankujący z kuszy lub ręcznej broni palnej, ale w niektórych miejscach mogły i dochodzić do 40 metrów. Spośród baszt wyróżniała się zamknięta, czworoboczna baszta w północno – zachodniej części obwodu, później nazwana Wodną. Jej ściany o długości około 7 metrów prawie w całości wysunięto przed lico sąsiednich kurtyn muru, co mogło mieć związek z usytuowaniem pobliskiego klasztoru franciszkańskiego. Nad wysokim, ciemnym przyziemiem mieściła ona trzy przykryte płaskimi stropami piętra, doświetlane otworami strzeleckimi i nieco większymi oknami. Wejście do niej pierwotnie znajdowało się na wysokości drugiego piętra od strony miasta i prawdopodobnie związane było z chodnikiem straży w koronie muru.
Przed obwodem głównego muru w odległości około 8-10 metrów wzniesiono pierścień drugiego, niższego muru parchamu. Prawdopodobnie nie był on wyposażony w baszty ani w basteje, co najwyżej znajdowały się w jego linii pojedyncze takie budowle, nie tworzące systemu flankującego. Zewnętrzną strefę obrony stanowiła nawodniona fosa oraz ziemny wał, ochraniające miasto z każdej strony poza północną, gdzie wystarczającym zabezpieczeniem były stoki opadające ku rzece.
Wjazd do miasta zapewniały trzy główne bramy oraz kilka mniejszych furt wiodących nad rzekę. Od zachodu była to brama Praska, od północnego – wschodu brama Choceńska, a od południa brama Litomyska. Wszystkie składały się z zestawu dwóch pełnych czworobocznych baszt: mniejszej oraz wyższej, masywniejszej, pomiędzy którymi usytuowane były przejazdy bramne. Większe baszty przybywający do miasta mieli po swej prawej stronie, jedynie w bramie Choceńskiej po prawej znajdowała się mniejsza z baszt. Cechą charakterystyczną wszystkich baszt były gzymsy kordonowe, dzielące je horyzontalnie na linii podziałów między kondygnacjami. Wznoszone były więc według jednolitego planu, choć różniły się detalami. Ostatnim etapem średniowiecznej rozbudowy bram było wyposażenie ich na przełomie XV i XVI wieku w podłużne przedbramia, być może o formach barbakanów. W przypadku bramy Litomyskiej było ono wysunięte przed linię głównego muru aż na 60 metrów.
Południowa baszta bramy Choceńskiej wzniesiona została na planie kwadratu o bokach długości 8,5 metra, z murami o grubości wynoszącej w przyziemiu 1,8 metra. Jej wysokie aż na 10 metrów przyziemie było nieoświetlone, z pewnością dostępne jedynie przez otwór w suficie. Na pierwszym piętrze znajdowało się wejście z zewnątrz, osadzone w ostrołucznym portalu umieszczonym od strony przejazdu bramnego. Zamykany był on zwodzonym mostkiem, chowanym po podniesieniu do płytkiej, czworobocznej wnęki. Ponadto w ścianie wschodniej i zachodniej baszty znajdowały się rozszerzające do wnętrza wnęki ze szczelinowymi otworami strzeleckimi (170×40 cm). Podobne znajdowały się również na poziomie drugiego piętra za wyjątkiem ściany południowej. Najwyższe piętro oprócz otworu strzeleckiego po stronie wschodniej i nieco większych okien z pozostałych trzech stron, posiadało także w południowo – wschodnim narożniku przejście do wykusza latrynowego. Piętra baszty skomunikowane były drewnianymi schodami.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się nieduże fragmenty murów obronnych na północnym – zachodzie, północy i wschodzie miasta. Są one znacznie obniżone w stosunku do pierwotnego stanu i przekształcone, między innymi z powodu wzniesienia z nietrwałego materiału jakim jest margiel. W północno – zachodnim narożniku miasta przetrwała jedna z baszt miejskich, tzw. wieża Wodna, obniżona o dwie kondygnacje w 1816 roku. W jej pobliżu zobaczyć także można basztę Klasztorną wraz z fragmentem obwarowań muru parchamu. Spośród trzech głównych bram miejskich zachowały się wszystkie, jednak Praska i Litomyska zostały znacznie przekształcone na skutek XIX-wiecznej neogotyckiej przebudowy. Z bramy Choceńskiej przetrwała jedna z baszt, obecnie nakryta barokowym hełmem cebulastym, lecz pomimo tego jej wygląd jest najbardziej zbliżony do pierwotnego. Druga baszta wraz z przejazdem bramnym została rozebrana w 1844 roku.
pokaż bramę Litomyską na mapie
pokaż bramę Choceńską na mapie
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.