Historia
Kościół św. Marcina w Všerubach prawdopodobnie został wzniesiony pod koniec XII wieku. Najpewniej wraz z nim zbudowano w pobliżu wczesnośredniowieczny dwór, należący do wzmiankowanego w 1197 roku niejakiego Hrdibora. W 1233 roku w źródłach pisanych pojawiło się imię miejscowego proboszcza, Jindřicha, kościół służył więc jako świątynia parafialna dla okolicznej ludności. Od drugiej połowy XIII wieku, gdy siedziba feudalna została rozbudowana do formy przypominającej zamek, kościół mógł zacząć pełnić rolę kaplicy zamkowej. Funkcję parafialną zapewne utracił w drugiej połowie XIV wieku, po wybudowaniu we wsi nowego kościoła św. Ducha.
Na początku trzeciej ćwierci XIV wieku miejscowe dobra kupił Jindřich z Rabštejna, który już w 1385 roku sprzedał je Půcie z Gutštejna. Majątek Všeruby przez długi czas pozostawała w rękach Gutštejnów, sprawujących patronat kościoła i mianujących jego plebanów. W 1460 roku bracia Burjan i Linhart Gutštejnowie nadali Všerubom pierwszy przywilej, zezwalający mieszczanom na swobodne zarządzanie majątkiem na rynku oraz prawo warzenia piwa. W XVI wieku miejscowe dobra wraz z kościołem św. Marcina kupił Petr Kokořovec z Kokořova, który w latach 20-tych osiedlił się w Všerubach. Po śmierci Petra majątek przeszedł na jego synów.
Na przełomie XVI i XVII wieku średniowieczny zamek zaniknął, lecz sam kościół funkcjonował nadal, był nawet w bliżej nieznanym okresie XVI lub XVII wieku powiększony o nowe prezbiterium. Mniejsze prace budowlane i renowacje przeprowadzono w okresie baroku (między innymi przekształcenie części sklepienia w emporze, nowe wejście do prezbiterium). Pod koniec XVIII wieku nieużytkowany budynek był już w złym stanie, a ocalenie zawdzięczał zapewne przeniesieniu w jego okolice cmentarza. Kolejne naprawy przeprowadzano w 1845 roku i 1987 roku.
Architektura
Kościół usytuowano na lewym brzegu rzeki Třemošná, na wzniesieniu po zachodniej stronie wsi Všeruby. Cypel po południowej stronie kościoła zajmowany był od XIII wieku przez zamek, który od świątyni odcięto głębokim przekopem. Sam kościół zapewne znajdował się na terenie podzamcza, najpewniej otoczonego pierścieniem ziemnego wału i przekopu.
Budynek kościoła był prostą budowlą składającą się z prostokątnej w planie nawy o długości wnętrza 9,4 metra i szerokości 5,2 metra, wzniesionej z bloków piaskowca, nadających murom grubość 0,8 metra. Kwadry spajane były zaprawą, starannie uszczelniającą szczeliny, co prowadziłoby do przypuszczenia, iż kościół w średniowieczu nie był pokryty tynkiem. Pierwotne romańskie prezbiterium prawdopodobnie miało formę półkolistej apsydy. W XVI wieku została ona wyburzona, a na jej miejscu wzniesiono podłużne, trójbocznie od wschodu zakończone prezbiterium.
W XII stuleciu i pierwszej połowie XIII wieku po zachodniej stronie z kościołem sąsiadował budynek pana feudalnego, być może w formie czworobocznej drewnianej wieży mieszkalnej, połączonej kładką lub krytym gankiem z mieszczącą się w zachodniej części nawy emporą. Z niej feudał mógł obserwować nabożeństwa i uroczystości. Drugie wejście do kościoła, przeznaczone dla zwykłych mieszkańców, znajdowało się w południowym, romańskim portalu o czworobocznym przejściu i półkolistym tympanonie. Prawdopodobnie wieża wraz z łączącym ją z kościołem gankiem przestała funkcjonować w drugiej połowie XIII wieku, po rozbudowie zamku na południowym cyplu i przekształceniu okolicy kościoła w podzamcze.
Oświetlenie nawy zapewniały trzy wąskie i podłużne, obustronnie rozglifione okna od strony północnej i podobne w elewacji południowej. Emporę wsparto na dwóch kolumnach, z których każda składała się z cokołu, torusa, trzonu, kostkowej głowicy zdobionej po obwodzie rowkiem i profilowanego abakusa. Na głowicach i abakusach zamontowano pełne łuki arkad, zakończone przy lewej i prawej ścianie nawy na impostach. Empora została zwieńczona sklepieniem krzyżowym bez żeber, podzielonym na trzy rozdzielone gurtami przęsła. Gurty osadzono na gzymsach przy ścianie zachodniej i na kapitelach. Sama nawa natomiast przykryta była stropem drewnianym.
Stan obecny
Kościół jest dziś stosunkowo jednolitą budowlą pomimo połączenia romańskiej nawy z wczesnonowożytnym prezbiterium, dodatkowo przekształconym w okresie baroku (sklepienie). Na skutek przebudowy usunięta została nie tylko apsyda ale też i arkada tęczy, być może wraz z przyległą ścianą wschodnią nawy. W późniejszym okresie przekształcony został także zachodni szczyt nawy, strop oraz więźba dachowa na którą założono wieżyczkę na sygnaturkę. Romańska część uzyskała też nowy gzyms podokapowy, a w ścianie zachodniej przebito drugi portal. Szczęśliwie kościół zachował pierwotne okna w nawie, a wewnątrz emporę, choć cokoły jej kolumn są obecnie zatopione w podwyższonej posadzce. Naruszone zostało także sklepienie empory w jednym przęśle w trakcie budowy schodów na piętro.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kamper J., Wirth Z., Soupis památek historických a uměleckých v Království českém, ročník 30. Politický okres stříbrský, Praha 1908.
Mastíková I., Dějiny, stavební vývoj a kontext kostela sv. Martina (k. ú. Všeruby), Plzeň 2016.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.