Historia
Vranov po raz pierwszy wzmiankowany był już w 1100 roku, w kronice Kosmasa, lecz później zniknął ze źródeł pisanych na ponad sto lat. Był to wówczas jeszcze drewniany gród, prawdopodobnie stanowiący jeden z punktów obronnych na południowej granicy Moraw. Nie ma pewności czy stał on na miejscu późniejszego zamku, czy poniżej wzgórza w zakolu rzeki, na miejscu późniejszej osady i romańskiego kościoła Panny Marii. Zbudowany został zapewne po bitwie pod Mailberg z 1082 roku, kiedy to książę Wratysław II zatrzymał ekspansję austriacką.
Budowę murowanego zamku najpewniej rozpoczęto w pierwszej połowie XIII wieku z inicjatywy ówczesnych władców. Wówczas to w źródłach pisanych zaczęli pojawiać się kasztelanowie i niżsi urzędnicy, oraz burgrabiowie zamkowi. Bliskość granicy z Austrią sprawiała, iż funkcje te często pełniła szlachta z tamtego regionu, chętnie wstępująca na służbę do czeskich władców. W 1234 roku wzmiankowany był niejaki Albert (Albrecht), pięć lat później Wilhelm Schenk oraz w latach 1256-1262 Vikart z Trnavy. W 1278 roku, kiedy na polu bitwy pod Suchymi Krutami padł król Przemysł Ottokar II, burgrabią na Vranovie był Kuno, przodek możnego rodu panów z Kunštátu. Później na krótko w okresie zamętu i anarchii zamek przejął Rudolf Habsburg, ale ostatecznie Vranov wrócił w ręce króla Wacława II. Po zamordowaniu Wacława III w 1306 roku, zamek dostał się w ręce Jindřicha z Lipy, a od 1317 roku w jego imieniu zarządzał warownią niejaki Vilém. Zalegalizowanie tej sytuacji nastąpiło dopiero w 1323 roku, kiedy to Jan Luksemburski dokonał zamiany Vranova i podlegających mu 13 wsi z Jindřichem z Lipy za Tachov. Po śmierci Jindřicha w 1329 roku zamek przejął jego syn o tym samym imieniu, lecz duże znaczenie przygranicznego Vranova spowodowało, iż w jakiś czas później majątek ten został wykupiony przez margrabiego morawskiego Jana Henryka, który osadził na nim swych własnych burgrabiów (w 1354 roku odnotowany został niejaki Petr Hecht z Rosic, długoletnim burgrabiom, aż do śmierci w 1375 roku, był Sezima z Janštejna). Władca ten tak upodobał sobie okolice Vranova, iż w dolinie rzeki Dyji wzniósł także myśliwski Nový Hrádek.
W okresie wojen husyckich wiecznie tonący w długach Zygmunt Luksemburczyk oddał w 1421 roku Vranov w zastaw Smilovi z Lichtenburka. Po nim zastaw dzierżył jego syn Jiří z Bítova wraz z braćmi. Przeszedł on do historii jako znany najemnik, walczący nie tylko w Czechach, ale i w Austrii, czy na Węgrzech. Pomimo ryzykownego trybu życia dzierżył on zamek co najmniej do 1481 roku, znacznie w międzyczasie rozbudowując jego obwarowania. Prawdopodobnie ich duża siła przyczyniła się do skutecznej obrony w 1465 roku, w trakcie wyprawy królewskiego wojska przeciwko pobliskiemu zamkowi Cornštejn, kiedy to zapewne doszło i do jakiś walk o Vranov.
W 1499 roku Jindřich z Lichtenburka uwolnił zamek i okoliczne dobra ze służby lennej, a jego syn Albrecht w 1516 roku sprzedał zamek Archlebovi z Boskovic. Ten już sześć lat później pozbył się Vranova na rzecz Pernštejnów, po których od połowy XVI wieku kolejni właściciele zmieniali się coraz częściej. Dopiero od 1570 roku przez dziewiętnaście lat zamkiem władała rodzina Ditrichštejnów, za których przeprowadzano pierwsze renesansowe przekształcenia. W okresie wojny trzydziestoletniej średniowieczne obwarowania zamku okazały się tak silne, iż w latach 1641–1645, odparły aż trzy szwedzkie oblężenia. Niestety pomimo przetrwania wojennej zawieruchy która unicestwiła wiele zamków, Vranov został zniszczony przez zwykły pożar zaprószony w 1665 roku. Co prawda ówczesny właściciel Jan Michal II z Althanu przystąpił do odbudowy, jednak w jej trakcie większość pierwotnych zabudowań została wyburzona, a na ich miejscu wzniesiono nowy barokowy, a następnie klasycystyczny pałac.
Architektura
Zamek usytuowano na masywnym, skalnym grzbiecie o długości dochodzącej do 110 metrów, zorientowanym dłuższymi bokami na linii wschód – zachód, którego wysokie skarpy prawie pionowo opadały na północy w dolinę rzeki Dyji. Także spadki terenu od wschodu i południa, choć już nie tak wysokie i niedostępne jak na północy, to jednak zapewniały znaczną ochronę, czyniąc jedyny dogodny dostęp do zamku od strony zachodniej. W tym ostatnim miejscu znajdowała się jednak szeroka, nieregularna rozpadlina ze skalnym ostańcem pośrodku, wykorzystana jako fosa. Zamek dostosowano do kształtu terenu, dlatego jego główną, mieszkalno – reprezentacyjną część utworzono w najwyższej, wschodniej partii cypla, natomiast podzamcze na nieco niżej położonej części zachodniej. Kształt cypla wpłynął też na największe rozbudowanie fortyfikacji po najbardziej zagrożonej stronie zachodniej i południowej.
Najstarszą murowaną budowlą była umieszczona w tylnej (wschodniej) części zamku masywna czworoboczna wieża o wymiarach 12 x 10 metrów. Pierwotnie pełniła ona funkcje obronne i mieszkalne. Jak ukazano na późniejszych wedutach, w okresie gotyku zaopatrzono ją na górnej kondygnacji w duże ostrołukowe okna z maswerkami, prawdopodobnie oświetlające znajdującą się w niej wówczas kaplicę. Od południa i zachodu do wieży przylegały grube na 2 metry mury obronne, zakreślające dziedziniec o wymiarach około 100 x 35 metrów. W jego części czołowej (zachodniej), w linii muru umieszczono cylindryczną wieżę o funkcji bergfriedu, zaopatrzoną od strony dojazdowej w ostrogę (ostrze). Wieża miała zaledwie około 8 metrów średnicy i chroniła bramę wjazdową na zamek. Przed nią naturalną skalną rozpadlinę poszerzono i wykorzystano jako poprzeczną suchą fosę. Głównym budynkiem mieszkalnym romańskiego zamku był piętrowy pałac o prostokątnym w planie kształcie, przystawiony do północnej kurtyny muru, tuż nad opadającą do rzeki skarpą.
Mniej więcej na przełomie XIII i XIV wieku ufortyfikowano grubymi na 2 metry murami obronnymi położone po stronie zachodniej nieduże podzamcze. U jego bramy wzniesiono także czworoboczną wieżę, początkowo nie powiązaną z obwodem obronnym, ale stojącą blisko za czołowym murem. Uzyskała ona rzut czworoboku o wymiarach 6,2 x 6 metrów, z usytuowaniem pod skosem w stosunku do osi zamku (narożnik skierowano w stronę przedpola). Podzamcze otrzymało kształt nieregularnego wieloboku, przy czym po stronie południowo – wschodniej mur obronny opadał na dno przekopu i łączył się z obwarowaniami zamku górnego. Oprócz wieży przybramnej jego zabudowę tworzyły drewniane budynki o gospodarczym charakterze. Zewnętrzną strefę obrony stanowił drugi przekop o szerokości 24 metrów i głębokości 9 metrów, utworzony na skutek poszerzenia naturalnej skalnej rozpadliny.
Około połowy XIV wieku, w czasach margrabiego Jana Henryka, w południowo – wschodniej części dziedzińca zamku górnego wzniesiono drugi budynek mieszkalny. Miał on trójprzestrzenny układ przyziemia, z dużą centralną sienią i dwoma zbliżonymi do kwadratów pomieszczeniami po bokach. Prawdopodobnie jego wzniesienie umożliwiło przebudowę romańskiej wieży mieszkalnej, która nie musiała już wówczas pełnić funkcji mieszkalnych, a mogła być zajęta przez gotycką kaplicę. Poniżej niej, tuż nad nadrzecznymi skarpami po stronie północnej, założono nieduży, obwiedziony murem taras – dziedzińczyk.
Na zamku sporym problemem było zaopatrzenie w wodę. Wykopanie studni z powodu grubości i twardości skał nie wchodziło w grę, a funkcjonujący wówczas zbiornik na wodę deszczową nie pokrywał zaopatrzenia na tak duży zamek. Próbą zaradzenia temu problemowi było wzniesienie na północnym, najbardziej wysuniętym nad rzekę skalnym cyplu czworobocznej, smukłej wieży o wymiarach 8 x 7,4 metra, do której wiódł drewniany, podparty na kamiennym filarze ganek. Wejście do niego prowadziło poprzez furtę przy dobudówce romańskiego pałacu, a z samej wieży dostarczać miano rzeczną wodę. Nie miała ona funkcji militarnych ani mieszkalnych, bowiem w ścianach nie utworzono żadnych okien ani otworów strzeleckich.
Pod koniec XIV wieku postanowiono lepiej zabezpieczyć południową stronę zamku, opadającą w dolinę niedużego potoku. Nowy pas obwarowań składał się z grubego na 1 metr i wysokiego na 4,5 metra, zwieńczonego krenelażem i chodnikiem straży muru. Biegł on od tarasu przy wieży z kaplicą, aż do czołowej ściany podzamcza, tworząc w ten sposób długi i szeroki na 8-9 metrów parcham łączący obie części zamku. W jego wschodniej części stanęła jedna, otwarta od wewnątrz baszta, która nie występowała przed linię muru. W okresie panów z Lichtenburka mur parchamu został podwyższony i do 1440 roku zaopatrzony w sześć kwadratowych, otwartych od strony międzymurza baszt. Ówczesnym właścicielom nie wystarczyło to, gdyż w dalszej kolejności wznieśli kolejny, trzeci już mur, grubości 0,8-0,9 metra, wydzielający drugie międzymurze o szerokości od 1,6 do 3,2 metra. Został on przedłużony daleko na stronę wschodnią, na sam koniec skalnego grzbietu, gdzie na cyplu usytuowano niedużą czworoboczną wieżyczkę strażniczą. Wieża ta początkowo była niska (8,7 metra wysokości) i otwarta od tylnej strony, ale w okresie późnego gotyku podwyższono ją o 4 metry oraz zamknięto tylną ścianą. Z przeciwnej strony, u podzamcza, trzecia linia muru przechodziła na teren przekopu, który został od strony czołowej zabezpieczony formą niewielkiego przedbramia z wieżą. Z obu stron (od zachodu i wschodu) wieża ta broniła drewnianych, przerzuconych ponad fosami mostów, z powodu dużej długości podpieranych kamiennymi filarami. W dalszej części XV wieku przedbramie rozrosło się do formy dwuwieżowej z murem tarczowym chroniącym podzamcze przed ewentualnym ostrzałem. Przed nim szeroki na 40 metrów i głęboki na 8 metrów przekop oddzielał wjazd od kolejnego, najmłodszego przedbramia.
W drugiej połowie XV wieku znacznie rozbudowano podzamcze, gdzie między innymi usytuowano łaźnie z piecem ogrzewającym gorącym powietrzem. Prace te spowodowały przesunięcie bramy wjazdowej na podzamcze nieco w kierunku północnym, w narożnik długiego, lekko załamanego skrzydła, przy czym osadzony na sześciu filarach most poprowadzono pod skosem w stosunku do przekopu. Znacznemu powiększeniu uległa również zabudowa zamku górnego: w XV stuleciu, a zwłaszcza w XVI wieku przedłużono ku zachodowi południowy pałac gotycki, a także przystawiono nowe budynki do kurtyny północnej.
Stan obecny
Obecnie zamek posiada formę barokowo – klasycystycznego pałacu, który stanął na miejscu średniowiecznej zabudowy. Z romańskiego pałacu zachowały się jedynie obwodowe mury na wysokości sutereny z trzema wąskimi okienkami, a z budynku gotyckiego tylko część piwnic w południowo – wschodnim narożniku. Z zabudowań dawnego podzamcza wyrasta czworoboczna wieża z przełomu XIII i XIV wieku, natomiast po stronie południowej obejrzeć można mur parchamu z XV-wiecznymi basztami wykuszowymi. Ciekawie prezentują się dwie wieże na nadrzecznych skarpach: północna, którą niegdyś dostarczano wodę do zamku oraz strażnicza wschodnia. Są one jednak niedostępne z racji umiejscowienia na nieprzystępnym terenie. Barokowy pałac wraz z muzeum jest udostępniony odpłatnie dla zwiedzających.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Poznatky o stredovekém stavebním vývoji zámku ve Vranove nad Dyjí, „Průzkumy památek III”, 2/1996.