Historia
Miasto Vodňany uformowało się między okresem panowania Przemysława Ottokara II a rządami Jana Luksemburczyka, a więc mniej więcej na przełomie XIII i XIV wieku. Po raz pierwszy odnotowane zostało w źródłach pisanych w 1327 roku. Powstało jako miasto komornicze, które w odróżnieniu od wolnych miast królewskich bezpośrednio podporządkowanych monarchom, administrowane były przez komorę królewską. W przypadku Vodňan wiadomo, iż podlegały one píseckim burgrabiom, oddawane też były przez władców w zastaw i podlegały wpływom pobliskiego dominium Roźmberków.
W niespokojnych czasach panowania Wacława IV, władca ten zwrócił się do mieszczan w 1400 roku o wsparcie walk z rozbójnictwem i bandytyzmem jaki szerzył się na szlakach i drogach królestwa. Nie wiadomo czy Vodňany posiadały już wówczas murowane obwarowania. Ich budowa nie została odnotowana, a pięć lat wcześniej miasto bez większych problemów zajęły oddziały austriackie, sojusznicy Jindřicha z Rožmberka. Przypuszczalnie budowa miejskich murów obronnych rozpoczęła się dopiero w początkowych latach XV wieku, w związku z usuwaniem zniszczeń po zdobyciu miasta (wskazywałaby na to forma otworów strzeleckich). Być może ich wznoszenie wspierał Heralt z Kunštátu, który w 1406 roku był w posiadaniu Vodňan.
Pod koniec 1419 roku miasto zajął Oldřich z Rožmberka, pod pretekstem walk ze zwolennikami husyckimi. Miał on ukarać mieszczan zburzeniem murów miejskich oraz wymusić na nich poddaństwo. Osłabione Vodňany w sierpniu 1420 roku zdobył Jan Žižka, przyczyniając się do kolejnych zniszczeń i czasowego opuszczenia zrujnowanych zabudowań przez mieszkańców. Już jednak w 1428 roku mieszczanie dwukrotnie zawierali umowy o przymierze z Oldřichem z Rožmberka, co świadczyłoby o odbudowaniu potencjału militarnego i obronnego. Rožmberkowie próbowali wymusić podległość miasta także po upadku radykalnego skrzydła husytyzmu w bitwie pod Lipanami. Próbę taką podjąć mieli w 1443 roku, najwyraźniej nieskuteczną, skoro Vodňany jeszcze w 1447 roku zawierały przymierze z Táborem, Pískiem i rzymskim królem Fryderykiem III. Prawdopodobnie w okresie tym, a najpóźniej w trzeciej ćwierci XV wieku, obwarowania miejskie rozbudowano o zewnętrzny mur parchamu.
W 1468 roku mieszczanie Vodňan zostali napadnięci przez wojska Jana ze Šternberka i Jana z Hradca, przy czym ponieśli duże straty dając się podstępem wyciągnąć przed obwód miejskich murów. Był to ostatni atak na miasto w trakcie trwającego wówczas konfliktu Jerzego z Podiebradów z wewnętrzną opozycją. Kolejny władca, Władysław Jagiellończyk, odnowił i poszerzył mieszczanom przywileje w 1472 roku, zapewniając iż Vodňany nie zostaną już oddane w zastaw, a w obrębie mili od miasta nie zostanie zbudowany żaden zamek. Rozpoczął się wówczas proces poprawiania ekonomicznej sytuacji miasta, efektem którego było między innymi powstanie w 1524 roku podmiejskiego stawu.
W latach 1546-1547 Vodňany wzięły udział w nieudanym antyhabsburskim powstaniu, za co zostały ukarane utratą części praw i przywilejów. Na początku wojny trzydziestoletniej miasto zostało splądrowane, a następnie od 1623 roku do początku XVIII wieku trzymane w zastawie. Podupadłe wówczas obwarowania dalsze szkody odnosiły w trakcie wielkich pożarów z lat 1722, 1757 i 1781, lecz największą destrukcję spowodowała późniejsza odbudowa, w czasie której traktowano je jako darmowy materiał budowlany a baszty przekształcano na domy, oraz powiększanie miasta w pierwszej połowie XIX, co wymusiło rozbiórkę bram miejskich i części murów obronnych.
Architektura
Vodňany założono po południowej stronie rzeki Blanice, której jedną z odnóg podciągnięto w stronę miasta, tak by na północy pełniła rolę fosy. Teren miasta był równy, ale w odległości około 2 km wzniesienie przewyższało miasto aż o około 60 metrów, stanowiąc istotne zagrożenie w okresie rozwoju ciężkiej broni palnej. Obwarowania miejskie założono na planie zbliżonym do okręgu obejmującego około 9,3 ha. W jego centrum wytyczono z grubsza kwadratowy rynek z kościołem farnym Narodzenia Panny Marii w narożniku północno – zachodnim. Rynek otaczały regularne parcele zabudowy, jedynie w części zachodniej miasta małe nieregularności mogły być efektem wcześniejszego, przedlokacyjnego osiedlenia. Parcele najprawdopodobniej stykały się z murami miejskimi, a więc nie funkcjonowała w mieście uliczka podmurna.
System obrony miasta tworzył główny mur obronny, zewnętrzny mur parchamu, fosa oraz najbardziej wysunięte w przedpole ziemne wały. Główny mur miał około 1-1,1 metra grubości, był zatem stosunkowo cienki jak na miejskie obwarowania. Nie wiadomo jak był pierwotnie zwieńczony, czy posiadał chodnik straży (ze względu na małą grubość muru musiałby być on poszerzany drewnianym gankiem) oraz jaką formę miało przedpiersie (proste z otworami strzeleckimi czy też blankowane). Dopiero po jakimś czasie wtórnie mury od strony miasta pogrubiono o około 0,8 metra i na tak powstałej odsadzce utworzono chodnik straży. Nie wiadomo jednak czy pogrubienie to zastosowano na całym obwodzie, czy tylko na najbardziej newralgicznych odcinkach.
Współcześnie z murem zbudowane zostały czworoboczne baszty, dość jednak nieliczne (najkrótszy odstęp pomiędzy nimi po stronie północno – wschodniej wynosił 60 metrów). Grubość ich ścian zbliżona była do grubości pierwotnych kurtyn muru. W przyziemiu oraz na dwóch rozdzielonych płaskimi stropami piętrach przebite były otworami strzeleckimi – prostokątnymi, rozglifionymi do wnętrza, z drewnianymi nadprożami. Przyziemia przykryte były sklepieniami kolebkowymi i prawdopodobnie otwarte od strony miasta. Charakterystyczne było ich połączenie z kurtynami murów, które po poszerzeniu utworzyły chodniki straży na tyłach baszt na wysokości pierwszego piętra, na odsadzce muru tworzącej część przyziemia baszt.
Szeroki na około 6,5 metra pas międzymurza od strony zewnętrznej zamknięty był cieńszym i zapewne niższym murem o grubości około 0,7-0,8 metra. Nie miał on przedpiersia ani chodnika straży, zwieńczony był jedynie pochyłym daszkiem. Obronę zapewniały prostokątne otwory strzeleckie, rozmieszczone w kurtynach co około 3 metry oraz czworoboczne, otwarte od strony międzymurza baszty, wyposażone w podobne strzelnice. Baszty wysunięto o około 3 metry w stronę fosy i rozmieszczono dość równomiernie w odstępach około 40-metrowych po całym obwodzie miasta. Poprzedzała je wspomniana fosa, częściowo nawodniona, szeroka na około 14 metrów, z obmurowanymi skarpami.
Do miasta wiodły trzy bramy: od północy Písecka, na południowym – wschodzie Týnska (Budějovická), a na zachodzie Bavorovska. Prawdopodobnie funkcjonowały jeszcze mniejsze furty o nieznanej lokalizacji. Główne bramy umieszczono w czworobocznych wieżach z przejazdami w przyziemiu oraz w przejazdach przebitych przez kurtyny i flankowanych jednostronnie przez basztę (brama Bavorovska). Po wybudowaniu pierścienia zewnętrznego muru zostały one do niego przedłużone szyjami przedbrami, które sięgały poprzez fosę i na wysokości ziemnych wałów kończyły się zaoblonymi barbakanami (u bramy Týnkskiej i Bavorovskiej, przedbramie bramy Píseckiej miało formę korytarzową na całej długości).
Stan obecny
Mury miejskie, zarówno główny mur jak i zewnętrzny mur parchamu, przetrwały na odcinkach o znacznych długościach (zwłaszcza po stronie zachodniej i południowej), ale są dziś mocno obniżone i przemurowane. W linii głównego muru przetrwały cztery baszty oraz piąta całkowicie przebudowana, widocznych jest także kilka mocno obniżonych baszt muru zewnętrznego, w wielu miejscach czytelny jest przekop.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.