Historia
Vimperk powstał w połowie XIII wieku, pierwotnie jako osada rozwijająca się u stóp zamku, po raz pierwszy odnotowanego w 1264 roku w przydomku niejakiego Purkarta, znaczącej osobistości na dworze króla Przemysła Ottokara II i jego syna Wacława II. Potomkowie Purkarta dzierżyli Vimperk przez dużą część XIV wieku, z krótką przerwą przed 1341 rokiem, gdy był w posiadaniu Viléma ze Strakonic. Od 1375 roku należał do mieszczanina praskiego Jana Rotleva, zaś od 1379 roku do możnych panów Kaplířów z Sulevic. W drugiej połowie XV wieku ród ten prowadził konflikt z Rožmberkami i biskupstwem pasawskim urządzając najazdy na Bawarię, za co w odwecie w 1468 roku oddziały biskupie szturmem zdobyły i spaliły osadę Vimperk, co zapewne stało się wkrótce po jej odbudowie jedną z przyczyn do jej ufortyfikowania.
Przekształcenie targowej wsi w miasto nastąpiło w 1479 roku, kiedy to król Władysław II Jagiellończyk przyznał mieszczanom oraz ówczesnemu właścicielowi Vimperka, Petrowi Kaplířowi z Sulevic, prawo do budowy kamiennych obwarowań. Prace budowlane nad nimi trwały prawie do końca XV wieku. Niedługo później, w 1498 roku, bezdzietnie zmarł Petr, przez co okoliczne dobra przeszły na Zdenka Malovca z Chýnova. Za jego rządów nastąpił dalszy rozkwit miasta (w trakcie którego prawdopodobnie fortyfikacje rozbudowano o bliżej nieznaną masywną basteję), choć już w 1531 roku Vimperk został podzielony wraz ze wszystkimi okolicznymi dobrami pomiędzy synów Zdenka: Petra i Jana. Przy okazji spisywania umowy podziału dokonano opisu zamku i miasta, wymieniając jego bramy, mur i baszty. Trzy lata później Jan sprzedał swą część Petrowi, lecz ten utracił Vimperk w ramach reperkusji z powodu udziału w antyhabsburskim powstaniu z lat 1546-1547. Po krótkim okresie przynależności do Korony, miasto przypadło w 1553 roku Jáchymowi z Hradca, a rok później kupili je Rožmberkowie.
Z powodu rozwoju broni palnej, wkrótce po zakończeniu budowy obwarowania zaczęły być przestarzałe. Było to widoczne na początku wojny trzydziestoletniej, kiedy garnizon miasta dwukrotnie, w 1619 i 1620 roku, złożył broń po krótkim oblężeniu. Od XVIII wieku poszczególne fragmenty fortyfikacji weszły w posiadanie właścicieli sąsiednich domów, którzy przeprowadzali ich stopniową rozbiórkę, adaptowali na cele gospodarcze lub mieszkalne lub zastawiali nowożytną zabudową. W XIX wieku wyburzono między innymi trzy bramy miejskie.
Architektura
Miasto i jego obwarowania usytuowane zostały w dolinie ograniczonej od południa korytem rzeki Volyňki, a od północy zamkowym wzgórzem i płynącym u jego podstawy potokiem Křesanovskim. Jako że skalisty cypel na którym usytuowano zamek (Winterberg) był częścią dłuższego grzbietu, ku jego ochronie na wyżej położonym terenie po stronie północno – wschodniej wybudowano dodatkowe, wysunięte w przedpole obwarowania (Haselburg). Na wschód od nich znajdował się kościół św. Bartłomieja będący częścią starego, podgrodowego osiedlenia, przesuniętego na południe od zamku wraz z założeniem miasta. Miejski mur obronny poprowadzony został od zamku w dół zboczami przekraczając potok Křesanovski w kierunku południowym i południowo – wschodnim, aż do nadrzecznych skarp Volyňki, gdzie utworzono południowe kurtyny. Obwarowania miejskie połączone były z zamkiem w jego południowo – wschodniej części oraz z podzamkową skałą na południe od Winterbergu, miasto pozostawało więc niejako otwarte od strony zamku, bez własnych obwarowań na tym odcinku. W południowej części Vimperku umieszczono mocno wydłużony na linii wschód – zachód rynek, przy wschodnim narożniku zamknięty kościołem farnym, a od dłuższych boków ograniczony rzędami domów.
Mur obronny otrzymał około 6-8 metrów wysokości oraz od 1,2 do 1,5 metra grubości u podstawy, wyjątkiem był jedynie bardziej masywny odcinek między bramą Czarną a zamkiem, osiągający aż 1,9 metra grubości. Po stronie południowej, wschodniej, a najpewniej i zachodniej mur zwieńczony był wysokim na 1,7 metra i szerokim na 0,7 metra przedpiersiem, na całej długości przeprutym rzędem otworów strzeleckich. Były one szczelinowe, o wymiarach 60×15 cm, rozglifione do wnętrza, oddalone od siebie co około 3 metry. Wszystkie przystosowano do ręcznej broni palnej, między innymi montując poprzeczne podpórki pod hakownice. Tuż nad otworami przebiegał pochyły daszek prostego, pełnego przedpiersia, naśladujący poziomem liczne nierówności terenu (na jednej z XVII-wiecznych wedut ukazano krenelaż, którego także nie można wykluczyć, przynajmniej na niektórych odcinkach). Dostęp do strzelnic zapewniał szeroki na około 0,5 metra chodnik straży, ze względu na wąskość być może poszerzany drewnianym gankiem (choć nie znaleziono po nim otworów w murze, podobnie jak śladów po zadaszeniu). Chodnik straży, tak jak daszek przedpiersia, pokonywać musiał duże spadki terenu, zwłaszcza na stoku opadającym ku rzece, gdzie ganek był pochyły lub musiano stosować stopnie. Tam też w kilku miejscach zastosowano niestandardowe umieszczenie strzelnic na poziomie gruntu. Duże spadki wysokości terenu spowodowały także, iż na większości obwodu nie było potrzeby przekopywania fosy. Funkcjonowała ona tylko po stronie północno – wschodniej, gdzie miała około 8-10 metrów szerokości oraz po stronie wschodniej i zachodniej przed bramami. Przekop ze względu na rzekę całkowicie zbyteczny był od południa.
Ze względu na duże różnice wysokości terenu w ciągu muru obronnego nie umieszczono dużej ilości baszt, a te które wzniesiono zabezpieczały głównie newralgiczne narożniki, dolinę potoku i boczną furtę. W sumie zbudowano siedem baszt o cylindrycznej lub półokrągłej w planie formie. Ich średnica zewnętrzna wynosiła od 10 do 11 metrów, jedynie baszta południowo – zachodnia w pobliżu furty była mniejsza, średnicy około 7 metrów, a najmasywniejsza – o średnicy 15 metrów, znajdowała się po stronie wschodniej, w najniżej położonej części miasta. Baszty były w rożnym stopniu wysunięte przed lico sąsiednich kurtyn. Najbardziej wystawała narożna baszta południowo – zachodnia oraz znajdująca się blisko niej baszta chroniąca furtę, wysunięta tak daleko, iż potrzebowała szyi do połączenia z obwodem murów. Wszystkie baszty były zamknięte od wewnętrznej strony pełną ścianą i pierwotnie dostępne tylko przez portale na pierwszym piętrze z chodnika obronnego w koronie muru, przy czym do niektórych baszt wschodziło się z kurtyn poprzez zwodzone kładki. Poszczególne piętra baszt były połączone schodami w grubości murów.
Narożna baszta południowo – zachodnia o lekko zdeformowanym kolistym kształcie średnicy około 8 metrów, najniższą kondygnację dostępną miała z poziomu gruntu. Tam obrońcy mieli do dyspozycji trzy rozglifione do wnętrza otwory strzeleckie (80 x 15 cm), a dwa kolejne znajdowały się na pierwszym piętrze, dostępnym z ganku w koronie kurtyn muru. Prowadzące z nich przejścia można było blokować ryglami, rygiel posiadało także wejście z chodnika straży do bardzo wąskich schodów w grubości muru baszty prowadzących na piętro drugie, gdzie znajdowały się kolejne cztery strzelnice. Wyjście ze schodów znajdowało się w jednej z wnęk otworu strzeleckiego, zaś na ostatnie, trzecie piętro wiodły kolejne schody w grubości tylnego muru baszty. Obwód ścian najwyższego piętra przepruty był aż sześcioma strzelnicami, osadzonymi we wnękach z bocznymi siedziskami, przy czym wnęki te były przestronniejsze niż na niższych kondygnacjach. Rozmieszczenie wszystkich otworów strzeleckich umożliwiało pokrycie ogniem całego przedpola baszty, a niektóre nawet zagrozić mogły wnętrzu miasta.
Baszta północno – wschodnia, okrągła, o średnicy 10,3 metra, występowała w około 2/3 przed obwód obronny. Jej cztery kondygnacje pierwotnie podzielone były płaskimi, drewnianymi stropami. Z racji umieszczenia pod ostrym kątem w stosunku do kurtyn i miasta oraz braku otworów, wnętrze jej przyziemia było ciemne. Na pierwszym piętrze strzelcy stojący we wnękach wykorzystywać mogli cztery drobne szczeliny, podobnie cztery otwory strzeleckie w niszach posiadało drugie piętro, choć znajdował się tam jeszcze nietypowy piąty, okrągły otwór o średnicy 12 cm, przeznaczony dla leżącego strzelca skierowanego ku miastu. Wszystkie strzelnice wyposażono w elementy podtrzymujące hakownice, montowane w małych otworach w murze. Pierwsze piętro łączyło się z chodnikiem straży w koronie przyległych kurtyn poprzez drewniany ganek ze zwodzoną kładką i ostrołuczny portal zamykany dwoma drzwiami, przy czym kładka opadała na kamienny wspornik wystający z południowej kurtyny. Baszta stanowiła więc dzieło obronne zdolne do samodzielnej, choć zapewne krótkotrwałej obrony (brak wody, ogrzewania itp.). Drugie piętro baszty łączyło się z pierwszym za pomocą schodów w grubości muru.
Znacznie od innych różniła się baszta południowa z szyją. Jej ciasne przyziemie było podsklepione ale całkowicie ciemne i dostępne jedynie otworem z góry, pełniło więc rolę magazynową, ale także więzienną (w ścianę wbito obręcz łańcucha). Pierwsze piętro, także przykryte kolebką, doświetlało już jedno zakratowane okienko i dostępne było podsklepionym korytarzem z szyi. Wejście z niego można było zamknąć drzwiami i zablokować aż dwoma ryglami zasuwanymi do masy muru. Rygle te obsługiwane były z zewnątrz (od strony szyi), tak więc również pierwsze piętro mogło w razie potrzeby służyć za celę więzienną. W czasie wojny natomiast dawało ono dostęp do trzech umieszczonych we wnękach z siedziskami otworów strzeleckich.
Wjazd na teren miasta umożliwiały cztery czworoboczne wieże bramne. Od zachodu znajdowała się brama Górna (Pasawska), na wschodzie Prachaticka (Wysoka, Mostowa), po stronie północno – wschodniej w dolinie potoku Křesanovskiego brama Dolna (Praska, Volyňska), a na północy pod zamkiem brama Czarna (Zamkowa). Dodatkowo w narożniku południowo – zachodnim miasta komunikację z rzeką ułatwiała mniejsza furta. Kolejna mieściła się w narożniku północno – zachodnim, w miejscu gdzie otwór w murze miejskim musiał być także zrobiony dla potoku Křesanovskiego, nad którym stały młyny. Zamek nie posiadał bezpośredniego połączenia z miastem, służyła mu osobna brama po stronie północno – wschodniej. Wszystkie główne bramy prawdopodobnie były do siebie podobne, przy czym żadna nie posiadała przedbramia, między innymi z powodu braku muru parchamu z którym by się ono mogło łączyć.
Brama Czarna funkcjonowała w wieży o nieregularnym z powodu ukształtowania terenu obrysie, wykrzywionym w stosunku do kurtyn muru przed które częściowo była wysunięta. W przyziemiu umieszczono przejazd, wyraźnie pochyły w stronę miasta, wyposażony wewnątrz w boczne wnęki dla straży i płaski strop. Dwuskrzydłowe wrota znajdowały się zarówno za zewnętrznym jak i wewnętrznym portalem, nie zastosowano natomiast najpewniej zwodzonego mostu ani brony. Drzwi blokowano jedynie ryglami. Na pierwsze piętro prowadziły z poziomu gruntu schody w grubości kurtyny muru obronnego po północnej stronie bramy. Po przeciwnej stronie południowo – wschodniej na piętrze wieży umieszczono przejście na chodnik w koronie muru oraz do wykusza latrynowego. Na chodnik muru po stronie północno – zachodniej z powodu różnic wysokości wchodziło się już z drugiego piętra, do którego wiodły schody w grubości muru wieży bramnej. Oba piętra oświetlały małe czworoboczne okna z siedziskami we wnękach.
Stan obecny
Vimperk posiada dziś obwarowania zachowane na znacznej części dawnego obwodu i o wysokim stopniu autentyczności, bez znacznych przeróbek nowożytnych. W najlepszym stanie zachował się fragment muru miejskiego ciągnący się od zamku po północno – wschodniej stronie obwodu, na linii którego znajduje się brama Czarna oraz narożna baszta. Kolejna dobrze zachowana baszta widoczna jest w południowo – zachodnim narożniku przy ulicy Zlatá stezka. Sporo zachowanych fragmentów murów i baszt poukrywanych jest na prywatnych, często trudno dostępnych działkach, pośród gęstej zabudowy. Ogółem zachowało się sześć baszt i jedna wieża bramna. Prawie całkowita destrukcja murów miejskich nastąpiła na odcinku zachodnim.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.