Veveří – zamek

Historia

   Zamek Veveří wzniesiono na terenie głębokich i rozległych lasów ciągnących się na północ od Brna. Usytuowanie to wpływało na dwie główne funkcje zamku: umocnionego punktu na drodze do jednego z najważniejszych morawskich miast oraz siedziby władcy na czas prowadzenia łowów w pobliskich puszczach. Zamek zbudowano w pierwszej połowie XIII wieku, prawdopodobnie z inicjatywy margrabiego morawskiego Przemysła (brata czeskiego króla Wacława I), na miejscu starszego dworu i romańskiego kościoła Panny Marii, wspomnianego w źródłach pisanych w 1213 roku i zarządzanego wówczas przez Štěpána z Medlova, przodka możnego rodu panów z Pernštejna. W 1234 roku w źródłach wymieniony już został pierwszy burgrabia zamkowy Ctibor.
   W drugiej połowie XIII wieku w okresie rządów Przemysła Ottokara II zamek stał się jedną z jego ulubionych siedzib. Władca używał go również jako jako więzienia dla zbuntowanych feudałów, w Veveří między innymi zmarł komornik Beneš, brat Miloty z Dědic oraz Ota z Maisova. W 1311 roku król Jan Luksemburski oddał zamek w zastaw Janowi z Vartemberka, lecz już w 1334 roku margrabia Karol (późniejszy król i cesarz Karol IV) po powrocie z Włoch spłacił zastaw. Później na zamku często przebywał i dokonał jego rozbudowy brat Karola, margrabia morawski Jan Henryk.

   Zamek miał duże znaczenie w okresie wojen husyckich, choć na ich początku wiecznie zadłużony Zygmunt Luksemburczyk oddał go w zastaw swemu zwolennikowi Petrovi Kutéjovi i jego drużynie. W 1424 roku bezskutecznie oblegali ich na Veveří husyci. W 1458 roku król Jerzy z Podiebradów oddał zamek w zastaw księciu Przemysławowi II cieszyńskiemu, a także przekazał fundusze na jego naprawę i rozbudowę. Prace te przyniosły pozytywny efekt, gdyż w 1470 roku zamek aż dwukrotnie obronił się przed wojskami węgierskiego króla Macieja Korwina. Książę cieszyński dzierżył zamek do 1481 roku, później zastaw przejął Václav z Ludanic, którego ród zyskał już Veveří w dziedziczne posiadanie, choć nie cieszył się nim zbyt długo. W 1536 roku miejscowy majątek przejęli Pernštejnowie, a wkrótce po nich kolejni często się zmieniający właściciele (panowie z Lipy, Černohoršcy z Boskovic, panowie z Lomnicy).
   W 1609 roku Veveří nabył Zikmund z Tiefenbachu, którego rodzina posiadała go do 1670 roku. W ich czasach, pod koniec wojny trzydziestoletniej zamek oblegały wojska szwedzkie. Były to ostatnie działania militarne związane z warownią. Za kolejnych właścicieli, Sinzendorfów, zamek zaczął tracić na znaczeniu. Utrzymywany był głównie dla funkcji gospodarczych, a pomieszczenia mieszkalne stopniowo opuszczano. Niestety w XVIII i XIX zamek górny znacznie przebudowano, przy okazji niszcząc dwa pałace z czasów Przemyślidów. W 1925 roku miejscowe dobra upaństwowiono, co przyczyniło się do ich dalszego upadku i lat zaniedbań oraz braku renowacji.

Architektura

   Zamek usytuowano na podłużnym wzniesieniu opadającym na północy wysokimi, skalistymi stokami w dolinę silnie meandrującej rzeki Svratka. Po stronie południowej i wschodniej skarpy mimo, iż nie były równie strome, to jednak ich znaczna wysokość zapewniała sporą ochronę. Stoki wzgórza opadały tam ku wąskiej dolinie którą biegł szlak z Brna i przepływał strumień Veverka, wpadający do Svratki po północno – wschodniej stronie zamku. Po stronie zachodniej natomiast wzgórze przekopano poprzecznym rowem, za którym umieszczono rozległe podzamcze, również od północy chronione korytem rzeki a od zachodu poprzecznym przekopem, oddzielającym zamkowy cypel od pozostałej części płaskowyżu.
   Zamek w swej najstarszej formie był założeniem stosunkowo prostym. Składał się z romańskiego czworobocznego donżonu o wymiarach 12,5 x 10 metrów i grubości murów dochodzącej aż do 4 metrów, umieszczonego na wschodnim krańcu wzgórza i włączonego w obwód murów, które otrzymały formę zbliżoną do trapezu (40 x 20 metrów). Jego ciemne i nieduże przyziemie (4,8 x 2,2 metra) zapewne pełniło funkcje magazynu lub spiżarni. Mieszkalne funkcje mogły spełniać piętra o wymiarach wnętrza 7 x 5 metrów. Mur obronny który łączył się z donżonem po stronie południowej przełamano furtą, natomiast główna brama umieszczona była po przeciwnej zachodniej stronie, w miejscu gdzie mury obronne zwężały się na podobieństwo szyi. Przed nią wjazd zabezpieczono poprzecznym, niezbyt głębokim (lub nie ukończonym) przekopem. W okresie gotyckim został on zastąpiony formą międzybramia (26 x 16 metrów), łączącego dwie główne części zamku górnego.
   Około połowy XIII wieku uformowano przednią część górnego zamku. Za bardzo szerokim przekopem (30 metrów), który oddzielał rdzeń zamku od podzamcza, wzniesiono nieregularny obwód murów obronnych w którego czołową ścianę włączono wysoką cylindryczną wieżę z ostrogą (ostrzem). Miała ona 11 metrów średnicy i flankowała usytuowaną zaraz obok bramę wjazdową. Ostroga skierowana była oczywiście w stronę potencjalnego zagrożenia i miała na celu uodpornienie konstrukcji wieży na ewentualny ostrzał. Najstarszy budynek mieszkalny, długi na 20 metrów usytuowano przed wjazdem do międzybramia. Jako, iż naprzeciwko niego wzniesiono drugi podłużny budynek, pozostawiło to pomiędzy nimi uliczkę szeroką na jedynie około 4 metry. Budynki zaopatrzono w ostrołukowe okna oraz być może wykusz w domu północnym. Jedno z zachowanych okien w przyziemiu posiada natomiast zwieńczenie w formie trójliścia. W budynku północnym mogła się mieścić między innymi najstarsza zamkowa kaplica, bowiem w jednym z niewielkich pomieszczeń odnaleziono tam nietypowo duże okno.

   Około pierwszej połowy XIV wieku zbudowany został trójprzestrzenny pałac północny w przedniej części zamku górnego. W jego północno – wschodnią część włączona była nowa kaplica pod wezwaniem św. Prokopa (później św. Wacława). Jej wieloboczne prezbiterium wystawało poza obwód obronny, a wnętrze zostało zwieńczone sklepieniami krzyżowymi i żebrowymi. Piwnice pałacu otrzymały sklepienia kolebkowe, przykryto wówczas także dwa piętra wieży z ostrogą sklepieniami żebrowymi. Po stronie zachodniej zamek powiększył się o zewnętrzny mur krótkiego parchamu, umieszczonego tuż przed wieżą z ostrogą. W wyniku tej rozbudowy przednia część zamku górnego powiększyła się do rozmiaru 75 x 45 metrów.
   Położone po stronie zachodniej i oddzielone od zamku górnego szerokim przekopem podzamcze, zajmowało rozległy teren o długości aż 165 metrów i szerokości wahającej się między 40 a 85 metrów. Jego mury obronne uformowano w planie na kształt zbliżony do trójkąta ze ściętym narożnikiem, który stanowił czołową część podzamcza. Tam drogę wjazdową zabezpieczono dwoma przekopami (jeden z nich miał szerokość 20 metrów) oraz ziemnym wałem umieszczonym pomiędzy nimi. Za obwarowaniami ziemnymi przedni mur wzmocniono dwoma cylindrycznymi i dwoma czworobocznymi basztami, umieszczonymi w linii muru naprzemiennie. Zabezpieczały one nie tylko wjazd do zamku ale i wydzielony zachodni dziedziniec, który nie powiązany z bramą i oddzielony murem od głównego dziedzińca podzamcza, stanowił osobne dzieło obronne. Drogę wjazdową poprowadzono po stronie północnej, przez długi drewniany most oraz wąski korytarz zakończony z obu stron czworobocznymi wieżami bramnymi. Za nimi rozpościerał się rozległy teren dziedzińca z zabudową gospodarczą przystawioną do murów obwodowych. Po stronie południowo – wschodniej kolejna wieża bramna zabezpieczała boczną furtę, którą droga schodziła w dół do doliny Veverki.
   W XVI wieku po wschodniej stronie wjazdu do przedniej części zamku górnego wzniesiono nowe skrzydło mieszkalne, a teren międzymurza zamku górnego został zabudowany i połączony z wieżą z ostrogą. Jako, że odtąd ponad dachami nowych zabudowań były widoczne jedynie najwyższe kondygnacje wieży, straciła ona optycznie na smukłości, stając się częścią masywnego czoła zamku górnego.

Stan obecny

   Zachowany do dziś zamek jest w znacznej części zdewastowany na skutek lat zaniedbań i braku inwestycji, choć w ostatnich latach rozpoczęto powolne i z pewnością kosztowne prace renowacyjne. Jego górna część została znacznie przekształcona w okresie baroku, lecz pomimo tego przetrwał na jej terenie częściowo XIV-wieczny pałac Jana Henryka z kaplicą zamkową, ukryta pod nowożytną zabudową wieża z ostrogą oraz romański donżon, zachowany do wysokości drugiego piętra (jego najwyższa kondygnacja została przebudowana w okresie renesansu). O wiele bardziej imponująco przedstawiają się przednie obwarowania podzamcza, które jednak czekają na dokładne prace badawcze, pozwalające naświetlić historię ich budowy.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.