Historia
Zamek Veveří (niem. Eichhorn) zbudowano w pierwszej połowie XIII wieku, na terenie głębokich i rozległych lasów, ciągnących się na północ od Brna. Usytuowanie to wpływało na dwie główne funkcje zamku: umocnionego punktu na drodze do jednego z najważniejszych morawskich miast oraz siedziby władcy na czas prowadzenia łowów w pobliskich puszczach. Zamek powstał prawdopodobnie z inicjatywy margrabiego morawskiego Przemysła, brata czeskiego króla Wacława I, na miejscu starszego dworu i romańskiego kościoła Panny Marii, wspomnianego w źródłach pisanych w 1213 roku i zarządzanego wówczas przez Štěpána z Medlova, przodka możnego rodu panów z Pernštejna. W 1234 roku w przekazach wymieniony już został pierwszy burgrabia zamkowy Ctibor („burgravius de Weuere” oraz „Stiborius burgravius de Aychorns”).
W drugiej połowie XIII wieku, zamek stał się jedną z ulubionych siedzib czeskiego króla Przemysła Ottokara II, sprawującego bezpośrednią władzę nad Morawami. Władca używał go również jako więzienia dla zbuntowanych feudałów, bowiem w Veveří przetrzymywany był między innymi komornik Beneš z Cvilína, młodszy brat rycerza Miloty z Dědic, styryjski szlachcic Friedrich z Pettau oraz oskarżony o zdradę Ota z Maisova. Bezpośrednią pieczę nad zamkiem posiadał wówczas burgrabia imieniem Kuno, a następnie niejaki Hartleb. W 1308 roku Veveří wraz z kilkoma innymi morawskimi miastami i zamkami oddane zostało w zastaw przez Henryka Karynckiego Fryderykowi Habsburgowi z Austrii, w zamian za uznanie jego władzy w Czechach. Już w 1309 roku część długu została spłacona i zgodnie z umową Jihlava, Ivančice i Veveří zostały Henrykowi zwrócone. W 1311 roku król Jan Luksemburski ponownie oddał zamek w zastaw, tym razem podkomorzemu Janowi z Vartemberka, lecz w 1334 roku margrabia Karol (późniejszy król i cesarz Karol IV) po powrocie do Czech spłacił zastaw. Następnie na zamku ustanowił burgrabiego o imieniu Frenczlin („purchravius et villicus de Aychhorns“), którego władza obejmowała oprócz samej budowli także okoliczne ziemie oraz opiekę nad klasztorami w Oslavanach i Žďárze.
W 1349 roku władzę nad Morawami przejął młodszy brat Karola, margrabia Jan Henryk. Oprócz zamku Špilberk nad Brnem oraz dworu w Královo Pole, Veveří stało się jedną z jego głównych siedzib. Jan Henryk przystąpił do rozbudowy zamku wkrótce po przybyciu na Morawy, powiększając zarówno jego przestrzeń mieszkalno – reprezentacyjną, jak i wzmacniając obwarowania. O znaczeniu powiększonej budowli pośrednio świadczyły liczne spotkania i zjazdy, jakie odbywały się w Veveří od końca trzeciej ćwierci XIV wieku, gdy główne prace budowlane były już ukończone. Przykładowo w 1375 roku na zamku odbyły się ważne negocjacje w sprawie praw sukcesyjnych, prowadzone w obecności czołowych przedstawicieli dynastii Luksemburgów, arcybiskupów Moguncji, Koloni i Pragi, biskupa ołomunieckiego, licznych książąt z Saksonii i Śląska, czy też innych przedstawicieli cesarstwa oraz królestwa.
W trakcie wojen margrabiów z czwartej ćwierci XIV wieku zamkowy garnizon prawdopodobnie pozostawał wierny Jodokowi, choć pobyt tego władcy w Veveří poświadczony został tylko raz, w 1377 roku. Po śmierci Jodoka władzę nad Morawami objął jego kuzyn, czeski król Wacław IV, a następnie jego brat Zygmunt Luksemburczyk. Zamek miał duże znaczenie w okresie wojen husyckich, jako jedna z najlepiej ufortyfikowanych warowni katolickich w regionie. Na początku zmagań wiecznie zadłużony Zygmunt Luksemburczyk oddał go w zastaw swemu zwolennikowi Petrovi Kutéjowi i jego drużynie. Petr pozostał zarządcą Veveří także po przekazaniu przez Zygmunta władzy nad Morawami austriackiemu księciu Albrechtowi Habsburgowi. W 1424 roku zamek był bezskutecznie oblegany przez husytów. Petr Kutéj choć cieszył się zaufaniem czeskiego władcy, w toku wojny postanowił zmienić stronę konfliktu, planując wraz z husytami zająć Bratysławę. Spisek został jednak wykryty, a Petr osadzony w więzieniu, gdzie wkrótce zmarł.
W latach 1433-1436 zamek trzymał w zastawie katolicki pan i podkomorzy Jošt Hecht z Rosic. Członkowie jego rodu dzierżyli Veveří do czasu koronacji króla Jerzego z Podiebradów. Ten w 1458 roku oddał zamek w zastaw swemu bliskiemu politycznemu sojusznikowi, księciu Przemysławowi II cieszyńskiemu, a także przekazał fundusze na jego naprawę i rozbudowę obwarowań. Prace te nie dały pozytywnego efektu, gdyż w 1468 roku zamek zajęty został przez morawskich sprzymierzeńców węgierskiego króla Macieja Korwina. Władca czeski odbił go dwa lata później i zwrócił księciu cieszyńskiemu, który dzierżył Veveří do 1481 roku. Następnie zastaw przejął Václav z Ludanic, najwyższy sędzia i podkomorzy margrabstwa morawskiego. Jego potomkowie uzyskali Veveří już w dziedziczne posiadanie, choć ze względu na znaczne długi Zikmunda, syna Václava, zamkiem zarządzali wierzyciele. W 1536 roku majątek Veveří kupili Pernštejnowie, w ramach planu połączenia dwóch rodów. Małżeństwo nie doszło jednak do skutku, przez co zamek przeszedł na panów z Lipy, za których dokonano jego pierwszych renesansowych przekształceń.
Od 1559 roku Veveří posiadali Černohoršcy z Boskovic i od początku lat 70-tych XVI wieku panowie z Lomnicy. W 1609 roku Veveří nabył zamożny styryjski szlachcic Zikmund z Tiefenbachu, w którego czasach na zamku prowadzono prace budowlane w stylistyce późnorenesansowej i barokowej. Pod koniec wojny trzydziestoletniej Veveří oblegały wojska szwedzkie. Były to ostatnie działania militarne związane z warownią, bowiem za kolejnych właścicieli, Sinzendorfów, zamek zaczął tracić na znaczeniu. Utrzymywany był głównie dla funkcji gospodarczych, a pomieszczenia mieszkalne stopniowo opuszczano. Niestety w XVIII i XIX zamek górny gruntownie przebudowano, przy okazji niszcząc dwa średniowieczne pałace z czasów Przemyślidów. W 1925 roku miejscowe dobra upaństwowiono, co przyczyniło się do ich dalszego upadku i lat zaniedbań oraz braku renowacji zamku.
Architektura
Zamek usytuowano na podłużnym wzniesieniu opadającym na północy wysokimi, skalistymi stokami w dolinę silnie meandrującej rzeki Svratka. Po stronie południowej i wschodniej skarpy mimo, iż nie były równie strome, to jednak ich znaczna wysokość zapewniała sporą ochronę. Stoki wzgórza opadały tam ku wąskiej dolinie którą biegł szlak z Brna i przepływał strumień Veverka, wpadający do Svratki po północno – wschodniej stronie zamku. Po stronie zachodniej natomiast wzgórze przekopano poprzecznym rowem, za którym umieszczono rozległe podzamcze, również od północy chronione korytem rzeki a od zachodu poprzecznym przekopem, oddzielającym zamkowy cypel od pozostałej części płaskowyżu.
Zamek w swej najstarszej formie był założeniem stosunkowo prostym. Składał się z romańskiego czworobocznego donżonu o wymiarach 12,5 x 10 metrów i grubości murów dochodzącej aż do 4 metrów, umieszczonego na wschodnim krańcu cypla i włączonego w obwód murów, które otrzymały formę zbliżoną do trapezu wielkości 40 x 20 metrów. Jego ciemne i nieduże przyziemie o wymiarach 4,8 x 2,2 metra zapewne pełniło funkcje magazynu lub spiżarni, dostępnej jedynie z poziomu piętra. Mieszkalne funkcje mogły spełniać górne kondygnacje o wymiarach wnętrza 7 x 5 metrów, połączone schodami w grubości muru. Pierwsze piętro prawdopodobnie ogrzewał kominek. Mur obronny który łączył się z donżonem po stronie południowej przełamano furtą, natomiast główna brama umieszczona była po przeciwnej zachodniej stronie, w miejscu gdzie mury obronne zwężały się na podobieństwo szyi. Przed nią wjazd zabezpieczono poprzecznym, niezbyt głębokim (lub nie ukończonym) przekopem. W okresie gotyckim został on zastąpiony formą międzybramia (26 x 16 metrów), łączącego dwie główne części zamku górnego.
Około połowy XIII wieku uformowano przednią część zamku górnego. Za bardzo szerokim przekopem (30 metrów), który oddzielał rdzeń zamku od podzamcza, wzniesiono nieregularny obwód murów obronnych w którego czołową ścianę włączono wysoką cylindryczną wieżę z ostrogą (ostrzem). Miała ona 11 metrów średnicy i flankowała usytuowaną zaraz obok bramę wjazdową. Ostroga skierowana była oczywiście w stronę potencjalnego zagrożenia i miała na celu uodpornienie konstrukcji wieży na ewentualny ostrzał. Najstarszy, długi na 20 metrów budynek mieszkalny usytuowano przed wjazdem do tylnej części cypla. Jako, iż naprzeciwko niego wzniesiono drugi podłużny budynek, pozostawiło to pomiędzy nimi uliczkę szeroką na jedynie około 4 metry. Budynki zaopatrzono w ostrołukowe okna, z których część zwieńczona była trójliśćmi, a także w wykusz, osadzony na elewacji domu północnego. W budynku północnym mogła się mieścić między innymi najstarsza zamkowa kaplica, bowiem w jednym z niewielkich pomieszczeń znajdowało się nietypowo duże okno.
Około pierwszej połowy XIV wieku zbudowany został trójprzestrzenny pałac północny w przedniej części zamku górnego. W jego północno – wschodnią część włączona była gotycka kaplica pod wezwaniem św. Prokopa (później św. Wacława), składająca się z dwuprzęsłowej nawy z emporą i wielobocznie zamkniętego, wysuniętego przed obwód obronny prezbiterium. Obie części kaplicy zwieńczone były sklepieniami krzyżowo – żebrowymi, nad wielobocznym zamknięciem w układzie sześciodzielnym. Piwnice pałacu otrzymały sklepienia kolebkowe, przykryto wówczas także dwa piętra wieży z ostrogą sklepieniami żebrowymi. Po stronie zachodniej zamek powiększył się o zewnętrzny mur krótkiego parchamu, umieszczonego tuż przed wieżą z ostrogą. W wyniku tej rozbudowy przednia część zamku górnego powiększyła się do rozmiaru 75 x 45 metrów.
Położone po stronie zachodniej i oddzielone od zamku górnego szerokim przekopem podzamcze, zajmowało rozległy teren o długości aż 165 metrów i szerokości wahającej się między 40 a 85 metrów. Jego mury obronne uformowano w planie na kształt zbliżony do trójkąta ze ściętym narożnikiem, który stanowił czołową część podzamcza. Tam drogę wjazdową zabezpieczono dwoma przekopami (jeden z nich miał szerokość 20 metrów) oraz ziemnym wałem umieszczonym pomiędzy nimi. Za obwarowaniami ziemnymi przedni mur wzmocniono dwoma cylindrycznymi i dwoma czworobocznymi basztami, umieszczonymi w linii muru naprzemiennie. Zabezpieczały one nie tylko wjazd do zamku ale i wydzielony zachodni dziedziniec, który nie powiązany z bramą i oddzielony murem od głównego dziedzińca podzamcza, stanowił osobne dzieło obronne. Drogę wjazdową poprowadzono po stronie północnej, przez długi drewniany most oraz wąski korytarz zakończony z obu stron czworobocznymi wieżami bramnymi. Za nimi rozpościerał się rozległy teren dziedzińca z zabudową gospodarczą przystawioną do murów obwodowych. Po stronie południowo – wschodniej kolejna wieża bramna zabezpieczała boczną furtę, którą droga schodziła w dół do doliny Veverki.
W XVI wieku po wschodniej stronie wjazdu do przedniej części zamku górnego wzniesiono nowe skrzydło mieszkalne, a teren międzymurza zamku górnego został zabudowany i połączony z wieżą z ostrogą. Jako, że odtąd ponad dachami nowych zabudowań były widoczne jedynie najwyższe kondygnacje wieży, straciła ona optycznie na smukłości, stając się częścią masywnego czoła zamku górnego.
Stan obecny
Zachowany do dziś zamek jest w znacznej części zdewastowany na skutek lat zaniedbań i braku inwestycji, choć w ostatnich latach rozpoczęto powolne i z pewnością kosztowne prace renowacyjne. Jego górna część została znacznie przekształcona w okresie baroku, lecz pomimo tego częściowo przetrwał XIV-wieczny pałac Jana Henryka z kaplicą zamkową św. Prokopa, ukryta pod nowożytną zabudową wieża z ostrogą oraz późnoromański donżon, zachowany do wysokości drugiego piętra (jego najwyższa kondygnacja została przebudowana w okresie renesansu). O wiele bardziej imponująco przedstawiają się przednie obwarowania podzamcza, w postaci zespołu bramnego, dwóch baszt obłych, jednej czworobocznej i jednej drobnej basztki narożnej. Czekają one na dokładne prace badawcze, pozwalające naświetlić historię ich budowy, a cały kompleks zabudowań podzamcza na prace renowacyjne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Buček O., Veveří jako přemyslovský a lucemburský markraběcí hrad (1213-1411), Brno 2018.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Konečný M., Hrad Veveří, Kroměříž 2016.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.