Historia
Pierwsza wzmianka o zbudowanym w początkowym trzydziestoleciu XIII wieku kościele w Velká Bíteš pojawiła się w 1240 roku, kiedy to król czeski Wacław I zrezygnował z patronatu nad świątynią na rzecz klasztoru cystersów Porta Coeli koło Tišnova. W trzeciej ćwierci XIV wieku kościół został przebudowany w stylistyce gotyckiej i powiększony, a około drugiej połowy XV wieku utworzono wokół niego kamienne fortyfikacje. Możliwe, iż zastąpiły one wcześniejsze obwarowania drewniano – ziemne, gdyż pierwsza wzmianka o obwarowaniach kościoła pojawiła się już w 1408 roku. Napis na łuku tęczowym informuję, iż zasklepienie wnętrza prezbiterium ukończono w 1501 roku pod nadzorem mistrza Pavla Zickera.
Dzieje osady i kościoła w okresie wojen margrabiów z drugiej połowy XIV wieku i wojen husyckich z pierwszej połowy XV stulecia nie są jasne. Nie zostało potwierdzone zdobycie miasta przez husytów w 1425 czy 1428 roku, ani szkody i spustoszenia jakie mieli wówczas poczynić w okolicy. Teren wokół kościoła do 1771 roku był wykorzystywany jako cmentarz. W okresie nowożytnym bryła świątyni poddawana była przekształceniom i renowacjom, z których ostatnie prowadzono na początku XX wieku, a następnie od 1946 roku, kiedy rozpoczął się okres gruntownych napraw całego budynku.
Architektura
Kościół usytuowany został w północnym narożniku osady, w jej najwyższym miejscu. Nie był on bezpośrednio połączony z miejskimi murami obronnymi, które go w niewielkim oddaleniu okrążały od zachodu, północy i wschodu, biegnąc ku stronie południowej, gdzie obszarem około 9,5 ha obejmowały rynek miejski i graniczyły z potokiem Bítyskim. W pobliżu świątyni, po jej wschodniej stronie znajdowała się jedna z trzech bram miejskich, zwana Kościelną (pozostałe to Górna po stronie południowo – zachodniej i Dolna na południowym – wschodzie). Brama Kościelna bardziej przypominała furtę, była bowiem w odróżnieniu od pozostałych bram zwykłym portalem przeprutym w murze.
Kościół składał się z prostokątnego w planie korpusu nawowego z XIII wieku oraz z XIV-wiecznego, wielobocznie zamkniętego po wschodniej stronie prezbiterium o 13,5 metrach długości i 9,7 metrach szerokości. Po stronie zachodniej usytuowano w XIV wieku kwadratową wieżę o boku długości 8 metrów. Również w XIV wieku dobudowana została dwuprzęsłowa zakrystia, usytuowana po północnej stronie prezbiterium. Wnętrze korpusu podzielono trzema smukłymi, okrągłymi w przekroju granitowymi kolumnami na dwie nawy i zamknięto sklepieniem krzyżowo – żebrowym w miejsce pierwotnego płaskiego stropu. Wschodnie przęsła zdeformowano, tak by żebra ująć mogły umieszczoną na osi arkadę tęczy. Prezbiterium zapewne wzniesiono już po ukończeniu budowy obwarowań (prawdopodobnie jeszcze drewniano – ziemnych), gdyż również ono otrzymało nieco niesymetryczny kształt, spowodowany brakiem wystarczającej ilości miejsca.
Przyziemie wieży kościelnej posiadało zwieńczanie w postaci sklepienia krzyżowego bez żeber i dostępne było z wnętrza korpusu, zaś na pierwsze piętro można się było dostać jedynie zewnętrznymi schodami. Dopiero na drugie i wyższe piętra prowadziły wewnętrzne schody. Trzecie piętro, przeprute dużymi, ostrołucznymi oknami z dwudzielnymi maswerkami, było kondygnacją dzwonniczą, a według tradycji najwyższa kondygnacja o charakterze strażniczym pierwotnie była drewniana. Elewacje zewnętrzne wieży rozdzielono gzymsami kordonowymi oraz podparto dwoma przyporami. Na wszystkich kondygnacjach poza najwyższą przebite były jedynie małymi otworami szczelinowymi.
Kościół w drugiej połowie XV wieku otoczony został długim na 160 metrów obwodem murów obronnych o wysokości około 7 metrów i grubości 1,4 metra, otaczającymi obszar około 48 x 32 metry. Ich ciąg wzmocniony został czworoboczną wieżą bramną po stronie południowej oraz pięcioma półokrągłymi, otwartymi od wewnątrz i wysuniętymi przed lico murów basztami/bastejami. Gęściej rozstawione były one po stronie północnej, gdyż ta jako nie granicząca z miastem była bardziej zagrożona. Baszty otrzymały rozglifione do wnętrza otwory strzelcze na poziomie dwóch kondygnacji (75 x 22 i 46 x 25 cm), w odróżnieniu od muru obwodowego, który szczelinowe otwory strzelcze (45 x 25 cm) posiadał przeprute jedynie w górnej części przedpiersia. Strzelnice baszt dodatkowo zaopatrzono w boczne kamienne siedziska, a w jednej po stronie północno – zachodniej utworzono siodłowy portal pełniący rolę furty wypadowej. Całość otoczona była częstokołem oraz przekopem, ponad którym przerzucono zwodzony most prowadzący do wieży bramnej.
Jako, iż obwarowania kościelne znajdowały się wewnątrz miasta, świątynia chroniona była także, powstałym jeszcze w okresie przedhusyckim, grubym na około 1 metr murem miejskim oraz poprzedzającymi go przekopem i ziemnym wałem. Przekop po północno – zachodniej stronie kościoła był dodatkowo zdwojony.
Stan obecny
Kościół św. Jana Chrzciciela jest dziś jedną z niewielu dobrze zachowanych na terenie Czech średniowiecznych, ufortyfikowanych budowli sakralnych. Zachował układ i bryłę z okresu gotyku, wiele detali architektonicznych oraz pełen obwód obronny. Przekształcenia nowożytne sprawiły, iż podwyższona jest dziś o dodatkową kondygnację wieża bramna, a także wieża kościelna, obie też zwieńczono nowożytnymi hełmami. Niestety zmieniony został także kształt dużej części okien w korpusie i prezbiterium kościoła, a oryginalne albo usunięto, albo zamurowano lub też przysłonięto późniejszymi aneksami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Běhalová D., Pozdně středověké opevněné kostely na jižní Moravě, Brno 2013.
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 2, Praha 2015.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.