Historia
Zamek Veliš zbudowany został prawdopodobnie przez króla Wacława II. Po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1316 roku. Wówczas to król Jan Luksemburski oddał go w zastaw za dwa tysiące kop groszy Pucie z Frýdlantu. Następnie zastaw przeszedł na Hynka z Valdštejna, a w latach 20-tych XIV wieku na Oldřicha z Tuska. W 1327 roku zastaw przejął możny ród Vartemberków w osobie Beneša z Vartenberka, który zapłacić miał Oldřichowi 1300 kop groszy praskich, pożyczył mu 600 kop, a 100 kop groszy według nakazu królewskiego przekazał na remont zamku. Dziesięć lat później syn Beneša z Vartenberka, Ješek, uzyskał już Veliš na prawach dziedzicznych. Kolejne pokolenia Vartemberków posiadały zamek aż do 1434 roku.
W trakcie wojen husyckich właścicielem zamku był Čeněk z Vartenberka, jedna z czołowych postaci czeskiej polityki, początkowo wspierający obalonego króla Zygmunta Luksemburczyka. W 1423 roku, po klęsce zadanej przez Jana Žižkę w bitwie pod Hořicami, Čeněk schronił się w Veliš. Co prawda sam zamek nie został wówczas zdobyty, ale okoliczne ziemie spustoszono. Čeněk z Vartenberka niedługo później przeszedł na stronę husytów i zmarł w 1425 roku, podobnie jak zarządca jego majątku Václav ze Zvířic i kilkadziesiąt innych osób dotkniętych zarazą. Król Zygmunt, rozwścieczony zdradą Čeňka, dekretem z 1426 roku podarował jego majątek Oldřichowi z Rožmberka (zamki Veliš, Brada, Lipnice, miasta Jičín, Bydžov oraz Veselé), choć do faktycznego przejęcia nie doszło, gdyż dobra rodowe utrzymał syn Čenka, Jindřich. Reprezentował on bardziej umiarkowane skrzydło ruchu husyckiego, a ze względu na znaczenie i majątek został mianowany administratorem królestwa przez hejtmana Aleša z Rýzmburka.
Ostatnią wolą Jindřicha z Vartemberka zamek i pozostałe dobra rodzinne odziedziczyła jego ciotka, siostra Čeňka, Machna z Vysokégo Veselí. Po jej śmierci w 1438 roku, Veliš na mocy testamentu przeszedł na Haška z Valdštejna, przypuszczalnie ze względu na wcześniejszą prośbę Zygmunta Luksemburczyka u Machny, by nagrodziła jego wiernego zwolennika. W 1443 roku, w okresie zamętu i niepokojów, zamek został oblężony i zdobyty przez Beneša z Mokrovous, a sam Hašek pojmany. Zwolniono go dopiero po zbrojnej interwencji hejtmana hradeckiego Jetřicha. W 1452 roku Hašek sprzedał Veliš panom z Kunštátu, w tym przyszłemu królowi Jerzemu z Podiebradów. Gdy Jerzy został koronowany, podarował Veliš katolickiemu szlachcicowi Jindřichowi z Michalovic, celem zdobycia jego przychylności. Po pewnym czasie dokonał jednak wymiany dóbr, oddając zamek własnym synom: Jindřichowi i Hynkowi, książętom ziębickim oraz Bočkowi. Posiadając liczne majątki, nie przywiązywali oni zbyt wielkiej wagi do nowych dóbr, przez co w latach 80-tych XV wieku właściciele Veliš kilkukrotnie się zmieniali, podobnie jak burgrabiowie zarządzający zamkiem. Ostatecznie od 1487 roku dzierżył go Mikuláš Trčka z Lípy. W jego i jego potomków czasach na początku XVI wieku dokonano późnogotyckiej przebudowy zamku, kontynuowanej za Viléma Trčka z Lípy w połowie XVI stulecia i następnie w latach 90-tych tamtego wieku.
Trčkowie utracili zamek po bitwie pod Białą Górą w 1620 roku i upadku antyhabsburskiego powstania, na skutek represji i konfiskat. Jeszcze w toku wojny trzydziestoletniej przejął go znany wódz i polityk Albrecht von Wallenstein z zamiarem przekształcenia na klasztor, do czego ostatecznie nie doszło. W 1636 roku zamek kupił od cesarza hrabia Jindřich Šlik, przedstawiciel ostatniej rodziny panującą w majątku Veliš. Za jego życia, pod koniec wojny zamek bezskutecznie obełgały wojska szwedzkie. Pomimo tego, iż pozostał niezdobyty, po zakończeniu konfliktu cesarz nakazał go w 1658 roku zburzyć, z obawy przed ewentualnym zajęciem przez wrogów. Niestety ruiny i zamkowe wzgórze zostały prawie całkowicie zniszczone w 1879 roku z powodu funkcjonującego tam kamieniołomu.
Architektura
Zamek zajmował wydłużony owal szczytu samotnego wzgórza, nie sąsiadującego w najbliższej okolicy z żadnym innym wzniesieniem o porównywalnej wysokości. Jego szczytową partię zajmowała skalna formacja z dłuższymi bokami na linii wschód – zachód, tworząca niezbyt wysokie, ale strome skarpy. Trudny do sforsowania teren zabezpieczał zamek przede wszystkim od strony wschodniej, a także od północy i południa. Nieco łagodniejsze podejście wiodło od zachodu, gdzie u podnóża wzgórza w późnym średniowieczu uformowała się podzamkowa osada.
Jednym z głównych elementów zamku była czworoboczna, zwieńczona krenelażem wieża, zapewne oprócz obronnej pełniąca także funkcję mieszkalną. Druga, cylindryczna wieża znajdowała się w tylnej, wschodniej części założenia, być może przy wjeździe do rdzenia zamku. Główny budynek mieszkalny prawdopodobnie mieścił się po stronie zachodniej, a kolejny po stronie wschodniej. Według dawnych rycin przy obu znajdowały się mniejsze obłe wieżyczki.
W okresie późnego gotyku obwarowania zamku zostały wzmocnione i przystosowane do obrony ogniowej. Nowe pozycje obronne zajmowały koronę ziemnego wału przed starszym obwodowym przekopem i składały się z masywnych półokrągłych i wielobocznych bastej. Jedna z nich flankowała bramę wjazdową z podzamcza, poprzedzoną palisadą, bądź częstokołem.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego z zamku, który jeszcze w XVII wieku był jedną z najlepiej ufortyfikowanego warowni na terenie wschodniej części Czech, pozostały jedynie niewielkie kamienne relikty murów, a samo wzgórze na którym wznosiły się zabudowania, zostało dosłownie pocięte w trakcie pracy nowożytnego kamieniołomu. Obecnie najczytelniej przedstawiają się pozostałości zewnętrznych późnogotyckich obwarowań, przystosowanych do obrony palnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Havelka J., Historie a strategický význam hradu Veliš u Jičína, Liberec 2017.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.