Historia
Zamek został wzniesiony według badań dendrochronologicznych w 80-tych lub 90-tych latach XIII wieku, z inicjatywy miejscowego rodu rycerskiego, który, jak wskazywałaby nazwa, być może pochodził od niejakiego Vilharta. W źródłach pisanych zamek po raz pierwszy pojawił się w 1318 roku, kiedy to jego właścicielem był Bušek z Velhartic. Mógł on być fundatorem zamku, jeśli tylko zmarł podczas wyprawy wojskowej do Włoch w 1337 roku w sędziwym wieku. W innym przypadku rozpoczęcie prac budowlanych należało do jego przodków. Wiadomo, iż w chwili śmierci w 1337 roku Bušek miał dorosłego syna, Buška młodszego, który był pełnoletni już w 1318 roku.
Bušek młodszy z Velhartic przed śmiercią w 1371 roku sfinansował wielką rozbudowę zamku, być może inspirowaną królewskim zamkiem Karlštejn (donżon połączony z głównym budynkiem mieszkalnym). Już jednak w 1390 roku potomkowie Buška wymarli, a Velhartice przeszły w ręce panów z Hradca. W pierwszej połowie XV wieku ich przedstawicielem był Menhart z Hradca, znany polityk okresu wojen husyckich i czasów panowania Jerzego z Podiebradów. Przyczynił się on do rozbudowy zamku, który miał wówczas tak dobrą renomę, iż przechowywane w nim były czeskie klejnoty koronacyjne Jerzego z Podiebradów. W 1453 roku syn Menharta, Oldřich, sprzedał Velhartice Děpoltovi z Rýzmberka, a od jego potomków w 1506 roku zamek odkupił Zdeněk Lev z Rožmitálu. Nowy właściciel popadł w znaczne długi, z powodu których jego syn Adam w 1540 roku musiał sprzedać Velhartice rodzinie Šternberków.
Pod koniec XVI wieku kolejnymi właścicielami zamku byli Jindřich Plánský z Žeberka oraz Volf Perglar z Perglasu. Syn tego ostatniego przyłączył się do antyhabsburskiego powstania, przez co po klęsce pod Białą Górą w 1620 roku utracił cały majątek z powodu konfiskaty. W 1628 roku Velhartice nabył cesarski pułkownik Martin Huerta de Hoeff, za którego dokonano renesansowej przebudowy części zamku. Gdy zmarł w 1637 roku kolejni właściciele Velhartic szybko się zmieniali, co ostatecznie oznaczało upadek znaczenia budowli, a częściowo popadnięcie w ruinę. W XIX stuleciu rozpoczęto pierwsze prace renowacyjne, kontynuowane także w okresie międzywojennym i po drugiej wojnie światowej, kiedy już wywłaszczono ostatnich prywatnych właścicieli, rodzinę Windischgrätz.
Architektura
Zamek Velhartice usytuowano na wydłużonym skalistym wzgórzu, opadającym stromymi, skalistymi klifami na południu i wschodzie do wąwozu, którym płynęła rzeka Pstružná. Najstarszy rdzeń zamku o kształcie zbliżonym w planie do trójkąta o wymiarach około 90 x 30 metrów, został dokładnie dopasowany do formy terenu. Jego ostry narożnik znalazł się na południowo – wschodnim skalistym cyplu, natomiast dwa zaokrąglone narożniki usytuowano po przeciwnej stronie, na skalnej formacji będącej najwyższym punktem terenu. Ta północna część zamku odgrywała ważną rolę w obronie, bowiem stoki łagodne opadały jedynie na północnym – zachodzie, w miejscu flankowanym przez czoło zamku. Miejsce najbardziej dogodnego podejścia przecięto płytkim rowem, przez który musiał być przerzucony drewniany most. Następnie droga zakręcała i wiodła wschodnim skrajem cypla do bramy, usytuowanej w miejscu załamania muru obronnego.
Obwód zamkowych murów miał około 10 metrów wysokości, ponad 2 metry grubości i zwieńczenie w postaci krenelażu. W południowej części dziedzińca, zbliżające się do siebie kurtyny kończyć się mogły wieżą, zaobloną od strony zewnętrznej, choć od strony północnej pierwotnie nie była ona zamknięta ścianą i początkowo mogła nie przewyższać sąsiednich kurtyn muru obronnego. Zabudowa mieszkalna pod koniec XIII wieku była przystawiona do muru obronnego. Pomieszczenia były zapewne w większości konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, oprócz tworzącego ich zewnętrzną ścianę muru obronnego, w którym przebito po wschodniej stronie obwodu dość liczne otwory okienne. Główny dom zamkowy znajdował się w południowej części. Jego wnętrze na kondygnacje dzieliły stropy, ale od strony dziedzińca już od chwili powstania mógł być zamknięty murowaną ścianą. Przed nim na dziedzińcu usytuowany był zbiornik na wodę deszczową, niezbędną do codziennego funkcjonowania mieszkańców zamku.
W połowie XIV wieku zamek został znacznie rozbudowany, w efekcie czego przede wszystkim zmieniono wjazd na dziedziniec, poprzez umieszczenie nowej bramy po stronie zachodniej. W północnej części założenia, a najdalej na około trzech czwartych obwodu, dodatkową ochronę zapewnił zewnętrzny mur parchamu. Pozbawiona go była z pewnością wschodnia część zamku, zabezpieczona nadrzecznymi skarpami, być może też nie poprowadzono go na odcinku zachodnim i południowym, kończąc na linii przekopu. XIV-wieczny mur parchamu posiadał znaczną grubość dochodzącą aż do 2 metrów, zaopatrzony był w chodnik dla obrońców i krenelaż, a od okresu późnego gotyku w otwory strzeleckie. Przed nim, na terenie starej fosy, utworzono nowy most o murowanych już filarach, wyposażony tuż przed bramą w część zwodzoną.
W drugiej połowie XIV wieku zwieńczeniem przebudowy zamku było utworzenie nowego, szerokiego na 7 metrów budynku mieszkalnego (tzw. Rajski Dom), wtopionego pomiędzy dwa zaokrąglenia północnego odcinka głównego muru obronnego, a także utworzenie po północno – zachodniej stronie zamku prostokątnej wieży mieszkalnej zwanej Putną. Donżon ten usytuowano w znacznym oddaleniu od rdzenia zamku, a mimo to został on połączony z Rajskim Domem. Pomiędzy obydwoma budowlami wzniesiono bowiem unikalny, masywny, murowany most, oparty na trzech okrągłych i jednym czworobocznym filarze, z których ten ostatni osadzony został na starszym murze parchamu. Pierwotnie most zwieńczony był zadaszonym gankiem, a wejście na niego z obu stron umożliwiały zwodzone kładki.
Rajski Dom miał trzy, a od czasu późnogotyckiej rozbudowy cztery kondygnacje, przy czym skalna podstawa sięgała aż do wysokości piętra i od strony dziedzińca tworzyła szeroką na 2,5 metra półkę z gankiem. Ponadto w skale wykute zostały dwie komory piwniczne, dostępne bezpośrednio z dziedzińca. Główne wejście do budynku, dostępne po wyciosanych w kamieniu schodach, umieszczono od zachodu, po stronie dziedzińca. Prowadziło ono do niewielkiej sieni, na wschód od której znajdowały się dwie częściowo wyciosane w skale komory, dostępne portalem we wschodniej części ściany południowej. Komory te zapewne pełniły rolę składu, zamykanego drzwiami blokowanymi ryglem. Z przykrytej płaskim stropem sieni po kamiennych schodach przejść można było na piętro, które pierwotnie zajmowała duża sala z kominkiem pośrodku ściany południowej i wykuszami latrynowymi po przeciwnej stronie, oświetlana czterema oknami z bocznymi siedziskami we wnękach. Trzecia kondygnacja również była jednoprzestrzenna, połączona z mostem i donżonem przez wejście w narożniku północno – zachodnim. Na czwartej kondygnacji umieszczono szeroko rozglifione do wnętrza okna późnogotyckie. Być może piętro to zastąpiło pod koniec średniowiecza starszą kondygnację o konstrukcji szachulcowej.
Donżon wzniesiony został w najwyższym miejscu przedpola rdzenia zamku, w odległości 36 metrów od jego północnego muru. Zajął miejsce niezwykle niebezpieczne dla zamku, ułatwiając ochronę Rajskiego Domu i flankując drogę dojazdową. W tym ostatnim przypadku ostrzał mógł być prowadzony z boku, a nawet w tył oddziałów atakujących bramę. Z pewnością donżon miał też znaczenie symboliczne i reprezentacyjne, jako jeden z pierwszych elementów zamku, jakie były widoczne dla przybywających z północy podróżnych. Uzyskał on formę masywnej, prostokątnej w planie wieży o wymiarach 18 x 9,2 metra, ze ścianami o grubości od 2,1 do niecałych 3 metrów (grubość z przyziemia została zachowana prawie na całej wysokości wieży). W stronę drogi dojazdowej donżon zwrócony był najgrubszą ścianą, w której nie przepruto ani jednego otworu (podobnie jak w donżonie zamku Karlštejn). Surowa bryła wieży prawdopodobnie wywierała efekt głównie ze względu na swoją masę, a być może także bardziej wymagającą architekturę poddasza, ewentualnych szczytów i dachu.
Wewnątrz donżonu pięć kondygnacji przykryto płaskimi, drewnianymi stropami, przy czym prawie całkowicie ciemny parter miał aż 7 metrów wysokości i był dostępny jedynie z poziomu piętra. Mała ilość światła wpadała do najniższej komory jedynie przez dwa szczelinowe otwory, przebite wysoko, tuż pod poziomem stropu. Na drugiej kondygnacji znajdowało się jedyne wejście do wieży, prowadzące z mostu przez zwodzoną kładkę i lekko ostrołukowy, fazowany portal. Kładka podnoszona była za pomocą liny lub łańcucha przewlekanego przez szalowany otwór w murze, za którym musiał się znajdować mechanizm przeciwwagi, być może umieszczany na poziomie przyziemia, gdzie było wystarczająco dużo miejsca. Przeciwwaga równoważyła ciężar mostu, eliminując wysiłek związany z jego obsługą. Dodatkowo drzwi zabezpieczano od wewnątrz ryglem zasuwanym do otworu w murze, a w ścianie przepruto otwór strzelecki z którego kontrolowano osoby nadchodzące mostem. Po podniesieniu kładka chowała się do wysokiej prostokątnej wnęki. Na trzecią i czwartą kondygnację wiodły schody osadzone w grubości muru zachodniego wieży. Piętra te musiały już pełnić funkcje mieszkalne, posiadały bowiem większe okna, zamykane zewnętrznymi okiennicami i osadzane w głębokich wnękach ściany wschodniej (dwa na trzeciej kondygnacji, jedno na czwartej).
W okresie późnego gotyku zamek został znacznie powiększony, poprzez ufortyfikowanie przedniej części po stronie północno – zachodniej. Jej mur obronny przystosowano już do obrony przy użyciu broni palnej i wzmocniono dwoma półokrągłymi, otwartymi od strony wewnętrznej basztami oraz jedną dwuboczną, bardziej będącą ostrym załamaniem muru. Chodnik straży na murze zaopatrzono w kryty ganek, który zapewniał ochronę przed niepogodą, a tym samym zamoknięciem broni prochowej. Wjazd został umieszczony w czworobocznej, także otwartej od strony dziedzińca wieży bramnej, umieszczonej w narożniku północno – zachodnim. W okresie późnego średniowiecza rozbudowie uległa ponadto starsza część zamku, gdzie w południowo – zachodniej części parchamu wzniesiono budynek browaru i słodowni, ze spichrzem i mieszkaniem piwowara na piętrze. W jego pobliżu odnaleziono relikty XVI-wiecznego rurociągu, którym czerpano do zamku wodę z położonej około 50 metrów niżej rzeki. Na zamku górnym zapewne przebudowany i powiększony został budynek południowy, obok którego nadbudowano na zaoblonym narożniku muru obronnego podkowiastą wieżę.
Stan obecny
Zamek dziś znajduje się częściowo w stanie trwałej ruiny (Wieża Putna, Rajski Dom), a częściowo został odbudowany i zadaszony (budynek południowy z wieżą narożną, budynek browaru). Pomiędzy średniowiecznymi zabudowaniami znajduje się również nowożytne skrzydło wschodnie z XVII wieku. Most, który łączył Wieżę Putną z Rajskim Domem jest jedną z najciekawszych budowli tego typu, nie tylko w Czechach ale i całej Europie. Obecnie na zamku funkcjonuje muzeum z ekspozycją ukazującą codzienne życie szlachty w XVI i XVII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Středověké etapy vývoje hradu Velhartice, „Průzkumy památek XVI”, 2/2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.