Historia
Zamek Velešín został wzniesiony z inicjatywy królewskiej około połowy XIII wieku, w końcowym okresie panowania Wacława I, prawdopodobnie w celu zastąpienia starszego grodu Doudleby, ochrony pobliskiego szlaku handlowego i przygranicznych terenów sąsiadujących z Austrią. Z tego ostatniego powodu, gdy król Przemysł Ottokar II zajął ziemie austriackie, znaczenie zamku zmalało. Przekazany został niejakiemu Čéčowi z Budějovic, z którym wiązały się dwie najstarsze wzmianki o zamku w źródłach pisanych, datowane na 1262 i 1266 rok.
Čéč z Budějovic w bliżej nieznanym okresie sprzedał Velešín rycerzowi Benešowi Pyšnemu, przodkowi możnego rodu panów z Michalovic. Jemu lub jego następcy zamek odebrał Przemysł Ottokar II, o czym wspomniał pod rokiem 1276 benedyktyński kronikarz Jan Neplach. Warownia wróciła jednak w ręce prywatne, bowiem w 1283 roku król Wacław II przekazał Velešín Janowi z Michalovic, synowi Beneša Pyšnego. Jan i jego potomkowie z rodu Michalovców dzierżyli zamek przez kolejne sto lat, aż w 1387 roku zamek kupił Oldřich z Rožmberka.
Okres wojen husyckich Velešín przetrwał bez większych zniszczeń, choć podobno taboryckie wojska próbowały go bezskutecznie zająć zdradą, a później zagrażały mu wojska hejtmana Jana Čapka z Sán, z którym Oldřich z Rožmberka musiał zawierać porozumienie. Zgodnie z inwentarzem z 1476 roku w okresie tym garnizon zamku nie był zbyt duży. Składał się z ośmiu strzelców, jednego konnego i burgrabiego. Ostatnia informacja o funkcjonującym jeszcze zamku pochodziła z 1487 roku, kiedy to z powodu długów Rožmberkowie sprzedali pobliski dwór. Prawdopodobnie niedługo później ze względu na wysokie koszty utrzymania zamek został opuszczony. Jako niezamieszkana ruina został opisany w 1541 roku.
Architektura
Zamek wzniesiono na podłużnym, wysokim i skalistym grzbiecie, którego stoki od zachodu opadały ku meandrującej rzece Malše. Zbocza wzgórza były szczególnie nieprzystępne wzdłuż dłuższych boków, od północnego – wschodu i południowego – zachodu, łagodniej natomiast łączyły się z płaskowyżem na południowym – wschodzie. Dalej po stronie wschodniej znajdowała się wieś Sedlce z której prowadziła droga do zamku. Krótka północno – zachodnia cześć wzgórza obniżała się stopniowo, ale była chroniona zakolem rzeki i nierównym skalistym podłożem.
Rdzeń zamku, będący jego główną i najstarszą częścią, posiadał wydłuży, nieregularny w planie dziedziniec, otoczony obwodem kamiennego muru obronnego, dostosowanego przebiegiem do kształtu terenu. Od strony czołowej znajdowała się cylindryczna wieża główna o wewnętrznej średnicy 3,7 metra, zapewne o funkcji bergfriedu. Nie była ona połączona z murem obronnym, lecz stała w bardzo bliskiej od niego odległości. Wzorem innych budowli tego typu mogła być dostępna za pomocą zwodzonej kładki przerzucanej na koronę muru. W najbezpieczniejszej tylnej części dziedzińca wzniesiono budynek mieszkalny, prawdopodobnie dwuskrzydłowy, na rzucie zbliżonym do litery L. Pomiędzy wieżą a pałacem, ale bliżej zabudowań mieszkalnych, znajdowała się późnoromańska kaplica, złożona z pojedynczej nawy na planie prostokąta i półkolistej apsydy. Jej wnętrze pokryte było malowidłami ściennymi.
W okresie późnego średniowiecza zamek składał się aż z czterech części. Od strony południowo – wschodniej znajdowało się chronione łukiem przekopu obszerne podzamcze, które za wyjątkiem jednego obiektu nie posiadało murowanej zabudowy. Przez kolejny, dużo szerszy przekop wchodziło się do dolnej partii właściwego zamku, rodzaju drugiego podzamcza o wyłącznie militarnym charakterze. Ta część była już chroniona kamiennym murem obronnym od czoła i po obu bokach, przy czym partia czołowa była wyraźnie wyżej położona niż część usytuowana głębiej. Trzecia część zamku również oddzielona była poprzecznym przekopem, ponad którym przerzucono drewniany most. Wiódł on do bramy w murze parchamu, który otaczał rdzeń zamku być może tylko z trzech stron. Droga dojazdowa do dziedzińca prowadziła południowo – zachodnim międzymurzem, będącym pod kontrolą obrońców z głównego muru obronnego i bergfriedu. Najdalej wysuniętą częścią zamku na północnym – zachodzie była niewielka, położona o parę metrów niżej strażnica, oddzielona poprzecznym przekopem od rdzenia budowli.
Stan obecny
Widoczne dziś niewielkie pozostałości murowanych partii zamku są nikłymi reliktami po niegdyś rozległym i rozbudowanym założeniu. Zniszczona zabudowa, zwłaszcza w zachodniej części zamku, utworzyła zwałowiska i sztuczne wzgórza, część zapewne osunęła się w dół stoków. Jedynie dzięki badaniom archeologicznym widoczne są obecnie odkryte i zabezpieczone fragmenty późnoromańskiej kaplicy, choć większość jej ścian to efekt nowożytnej przebudowy na pustelnię. Ujrzeć także można relikty wieży głównej. Zamek jest obecnie pod opieką stowarzyszenia Hrady na Malši, które próbuje restaurować jego pozostałości (między innymi wzniesiono drewniany most ponad przekopem). Są one swobodnie dostępne niebieskim szlakiem turystycznym ze wsi Sedlce.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Čechy, t. V, red. Z.Fiala, Praha 1986.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.