Historia
Zamek Valdek został wzniesiony na początku drugiej połowy XIII wieku z inicjatywy rodu Zajíców. Pierwsza wzmianka o nim pojawiła się w 1263 roku w przydomku Oldřicha Zajíca z Valdeka, królewskiego cześnika i burgrabiego na zamku Loket, a później na zamku praskim. Zajícovie posiadali wówczas dwie siedziby: nieco młodszy zamek Žebrák na ważnym szlaku z Pragi do Pilzna, a następnie do Norymbergi i Ratyzbony oraz starszy Valdek, który także był ważną siedzibą rodową, lecz leżał na nieco mniej uczęszczanej drodze z Hořovic przez brdskie lasy do Příbramia. Prawdopodobnie z tego powodu otrzymał nazwę, która w przekładzie oznaczała „leśny zamek”.
Na początku lat 40-tych XIV wieku zamek zyskali Běškovcy z Běškovic. Niedługo później przedstawiciele tej rodziny: Protivec i Ctibor weszli w zatarg z Děpoltem z Rýzmberka, który w 1346 roku obległ Valdek, a po trzech dniach walk zajął, spustoszył i spalił. W kolejnych latach zamek został naprawiony, nie wiadomo jednak przez kogo, gdyż właściciele Valdeku w drugiej połowie XIV wieku są nieznani. Na początku XV wieku zamek był w posiadaniu króla Wacława IV, który oddał go w zastaw Janovi z Lestkova. Kolejnymi posiadaczami byli przedstawiciele drobnej szlachty, przez co znaczenie zamku podupadało. Z czasem jego utrzymanie przekroczyło ich możliwości finansowe, przestał także spełniać wymogi nowożytnych warunków mieszkalnych i ostatecznie został porzucony. Jako opuszczony po raz pierwszy został opisany w 1623 roku.
Architektura
Valdek zbudowano na skalistym cyplu górującym nad okolicznymi lasami, Czerwonym Potokiem i szlakiem z Hořovic do Příbramia. Natura szczególnie chroniła zamek od południa i południowego – zachodu, gdzie znajdowały się skały i zwałowiska granitowych głazów. Strome stoki utrudniały dostęp także od wschodu i zachodu, a od bardziej przystępnej północnej strony ulokowano gospodarcze podzamcze, obwiedzione półkolistym przekopem i ziemnym wałem, zapewne zwieńczonym w koronie drewnianą palisadą lub częstokołem. Ściany wału i przekopu wzmocniono układanymi na sucho kamieniami. Wewnętrzna zabudowa podzamcza musiała być w całości wykonana z materiałów nietrwałych: drewna i gliny, gdyż nie pozostał po niej żaden ślad. Z podzamcza droga prowadziła na dolny dziedziniec głównego zamku, zabezpieczonego wykutą w skale fosą, ponad którą przerzucono drewniany, najpewniej w części zwodzony most.
Zamek górny miał formę zbliżoną do wydłużonego wieloboku, nieregularnego ale zbliżonego w planie do prostokąta, utworzonego przez obwód grubych na około 2 metry murów obronnych, dostosowanych do ukształtowania terenu. Najstarszą zabudowę umieszczono w najbardziej chronionym miejscu, w południowej części dziedzińca. Znalazł się tam budynek mieszkalny wielkości 23 × 13 metrów, o pierwotnie dwóch kondygnacjach, z obiegającym go z trzech stron szerokim na około 1 metr, zaopatrzonym w krenelaż chodnikiem obronnym, bowiem z trzech stron jego mury wchodziły w skład muru obwodowego całego rdzenia zamku. Na skutek prac z późniejszego okresu średniowiecza budynek podwyższono do czterech kondygnacji, przy czym najwyższa kondygnacja została dobudowana w XV lub XVI wieku. W okresie tym pałac został również powiększony od strony dziedzińca o czworoboczny ryzalit.
Wewnątrz głównego budynku w przyziemiu mieściła się początkowo jedna duża sala doświetlana czterema szczelinowymi otworami, następnie podzielona na trzy mniejsze izby, przykryte płaskimi, drewnianymi stropami. Pierwsze piętro zajmowała pojedyncza duża sala, ogrzewana narożnym kominkiem i oświetlona od południa dwoma ostrołukowymi oknami. Trzeci otwór południowy prawdopodobnie prowadził do wykusza. Od strony wschodniego dolnego dziedzińca znajdowało się jedno nieduże okienko, a po przeciwnej zachodniej stronie dwa wykusze. Do jednego z nich prowadził korytarz umieszczony w grubości muru, prawdopodobnie połączony także z portalem wejściowym do pierwszego piętra budynku od strony głównego dziedzińca. Również piętro w późniejszym okresie podzielone zostało na mniejsze pomieszczenia, choć nie można wykluczyć lżejszych ścianek działowych już w okresie wczesnogotyckim. Duża sala na drugim piętrze pałacu zapewne skomunikowana była z dołem schodami umieszczonymi we wschodnim murze. Oświetlały ją od południa dwa ostrołukowe okna, osadzone podobnie jak w niższej kondygnacji w szerokich niszach z bocznymi siedziskami. W górnej części dach ze wszystkich stron otaczała galeria obronna, dostępna portalami w bocznych szczytach. Od strony dziedzińca do budynku przystawione były zapewniające komunikację drewniane krużganki.
Przeciwnej, północnej strony dziedzińca oraz bramy wjazdowej od początku XIV wieku broniła masywna, cylindryczna wieża główna. Niegdyś uważano, iż pierwotnie była ona włączona w linię muru obwodowego, lecz najpewniej od początku była budowlą wolnostojącą (nie odnaleziono śladów związania z murem), powstałą po wyburzeniu narożnika głównego muru i po wzniesieniu zewnętrznego muru parchamu po stronie północnej. Otrzymała ona ponad 10 metrów zewnętrznej średnicy, przy ścianach o grubości 3,6 metra i wysokości jeszcze dzisiaj osiągającej 18 metrów. Ciasne wnętrza wieży zostały porozdzielane drewnianymi stropami na cztery piętra, całkowicie pozbawione otworów w dolnych partiach. Wejście do nich prowadziło na wysokości trzeciego piętra z korony pobliskiego muru obronnego poprzez ostrołukowy portal po stronie południowej.
W wyniku rozbudowy, przeprowadzonej jeszcze w XIII wieku, czoło zamku po stronie północnej otrzymało zewnętrzny mur obronny, wydzielający około 3 metrowej szerokości parcham. Mur zewnętrzny początkowo był dość niski (niższy od głównego muru obwodowego) i zwieńczony krenelażem. W XIV wieku, po wzniesieniu wieży głównej podwyższono go, a w koronie umieszczono drewniany ganek. Północno – zachodnią część parchamu zamknięto wówczas poprzeczną krótką kurtyną muru, prawdopodobnie wydzielając rodzaj przedbramia.
Kolejne fazy rozbudowy zamku zmieniały przebieg drogi wjazdowej do jego rdzenia. Początkowo wjazd prawdopodobnie prowadził przez dolny dziedziniec przylegający do zamku górnego od wschodu, przy czym na początku drugiej połowy XIII wieku obwarowania dolnego dziedzińca były jeszcze drewniane. Po utworzeniu jeszcze w tym samym stuleciu północnego parchamu, wjazd poprowadzono przez nowy zewnętrzny mur z wyłączeniem dolnego dziedzińca, zaś po obwarowaniu kamiennym murem tego ostatniego, droga wjazdowa na powrót zaczęła prowadzić od strony północno – wschodniej. Mur obronny dolnego dziedzińca zaczęła wówczas wzmacniać narożna, wschodnia, cylindryczna lub półokrągła wieżyczka, chroniąca studnię lub zbiornik na wodę deszczową. Obok niej umieszczono właśnie nową bramę z głównym portalem i mniejszą furtą dla pieszych. Stamtąd kolejną bramą w bocznym murze dostać się można było na teren dawnego północnego międzymurza i następnie obok wieży na główny dziedziniec. Zmiana drogi wjazdowej umożliwiła również zamknięcie zachodniej części północnego parchamu poprzecznym murem i późniejsze wstawienie w niego nowego budynku mieszkalnego.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zamek zachował się w formie urokliwej trwałej ruiny. Jej dominantą jest cylindryczny bergfried, który zawiera, podobnie jak ruiny południowego pałacu, kilka gotyckich detali architektonicznych. Na znacznej wysokości przetrwały także mury obwodowe zamku, włącznie z bramą i furtą dla pieszych wiodącą na dziedziniec. Wstęp na jego teren jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Ke stavební podobě raně gotického paláce hradu Valdeka, „Pruzkumy památek VII”, 2/2000.
Záruba F., Valdek – příspěvek k poznání stavebního vývoje hradu, „Časopis Společnosti přátel starožitností”, 3-4/2012.