Historia
Późnoromański kościół Panny Marii w Úžicach powstał w pierwszej ćwierci XIII wieku. Same Úžice po raz pierwszy wspomniane zostały w źródłach pisanych w 1284 roku w przydomku wielmoży Hroznaty, który najpewniej miał tam swój dwór, prawdopodobnie położony w bliskiej odległości od kościoła. W latach 1291 – 1295 dobra Hroznaty i jego synów zostały rozdzielone, następnie skonfiskowane na skutek konfliktów wewnętrznych stronnictw, toczonych w Czechach po śmierci Przemysła Ottokara II, a następnie przekazane w ramach odszkodowania biskupowi praskiemu.
Kościół odnotowano w dokumentach pisanych po raz pierwszy dopiero w 1352 roku, kiedy to należał do kouřimskiego dekanatu. Służył jako świątynia parafialna, obejmując swym zasięgiem nieodległy zamek Talmberk. Wieś została wówczas rozdzielona, przy czym o prawo patronatu nad kościołem walczyli możni z Rataj i Talmberku. W 1377 roku księdza do Úžic sprowadził Jan Ptáček z Rataj i Pirkštejnu, w 1404 roku dwóch kandydatów na ten urząd przedstawili Diviš z Talmberka i czeski król Waclaw IV, a w 1414 i 1417 roku odpowiednio Diviš i jego syn Oldřich. W okresie wojen husyckich parafia úžicka zanikła, kościół zaś stał się do XVII stulecia filią świątyni ratajskiej.
Jeszcze w XIV wieku kościół został powiększony o gotyckie prezbiterium, natomiast w XVII i XVIII wieku został gruntownie przebudowany w stylistyce barokowej. Dobudowano wówczas zakrystię, powiększono okna, założony nowy hełm na wieży oraz wstawiono w nią nową klatkę schodową. Następnie w XIX stuleciu wybudowano nową kruchtę i wymieniono więźbę dachową. Ostatnią dużą renowację kościoła przeprowadzono w latach 1906-1910.
Architektura
Romański kościół wzniesiony został z czerwonego i żółtego, układanego regularnymi warstwami piaskowca, w narożnikach gdzieniegdzie wzmocnionego większymi ciosami. Składał się z prostokątnego w planie jednonawowego korpusu, czworobocznej wieży na osi elewacji zachodniej oraz prawdopodobnie półkolistej apsydy zamykającej nawę od wschodu. Wieża zachodnia była zaskakująco masywna i wysoka w stosunku do korpusu i całej świątyni. Oświetlały ją przeźrocza aż na trzech górnych kondygnacjach: jedno-, dwu- i być może trójdzielne, stopniowo coraz większe w miarę kolejnych pięter. Posiadały one półkoliste zamknięcia, rozdzielone filarkami w przeźroczach wielodzielnych. Niższe partie wieży doświetlały jedynie otwory szczelinowe. Nawa i prawdopodobnie także apsyda doświetlane były małymi, zapewne półkolistymi oknami o romańskim wykroju.
Na przełomie trzeciej i czwartej ćwierci XIV wieku nawa kościoła została znacznie poszerzona ku południowi, przez co wieża kościelna przestała być symetrycznie ustawiona. Po stronie wschodniej rozebrano starą apsydę, która została zastąpiona gotyckim, wielobocznie zamkniętym i opiętym uskokowymi przyporami prezbiterium, nieco niższym i węższym od powiększonej nawy. Pomiędzy przyporami symetrycznie rozmieszczono pięć dużych, ostrołucznych, rozglifionych na zewnątrz i do wnętrza okien, co nietypowe przeprutych nie tylko od południa i wschodu, ale i od północy.
Wewnątrz nową część kapłańską zwieńczono sklepieniem krzyżowo – żebrowym, z dwoma dodatkowymi żebrami po stronie wschodniej (sklepienie sześciodzielne), w odróżnieniu od nawy, która posiadała jedynie płaski, drewniany strop. Żebra w prezbiterium oparto na rzeźbionych konsolach o kształtach ludzkich głów i fantastycznych bestii oraz spięto zwornikiem z rodowym herbem panów z Talmberka. W zachodniej części kościoła mieściła się empora. Wnętrze nawy zapewne tonęło w półmroku, bowiem doświetlały ją nieliczne i niewielkich rozmiarów okna. Korespondowało to z bardzo dobrze doświetlonym prezbiterium, w okresie gotyku nie przysłoniętym żadną przybudówką.
Stan obecny
Pomimo znacznych przekształceń kościół pozostaje jednym z ważniejszych zabytków regionu. Zachował północną ścianę oraz wieżę z okresu romańskiego, a także pozostałe mury nawy i prezbiterium z czasów gotyku. Niestety elewacje przebito kilkoma nowożytnymi oknami, część okien romańskich i przeźroczy na wieży powiększono, a od zachodu wstawiono nowy portal. Co więcej do prezbiterium dostawiono nowożytną zakrystię, wieżę zwieńczono barokowym hełmem, zmieniono formę dachu nawy. Romańskie przeźrocza przetrwały na dwóch z trzech najwyższych kondygnacji wieży, jedno romańskie okienko jest też widoczne w ścianie północnej nawy, a dwa gotyckie małe otwory w ścianie południowej. Gotyckie okna w prezbiterium zachowały się ale bez maswerków. We wnętrzu zwracają uwagę zwłaszcza gotyckie wsporniki figuralne w prezbiterium, choć część z nich została wymieniona w okresie nowożytnym.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Rubeš M., Hrad Talmberk, Plzeň 2019.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.