Historia
Zamek Týřov (początkowo zwany także od pobliskiego strumienia Angerbach) został ufundowany przez króla Wacława I, na początku jego rządów w trzecim dziesięcioleciu XIII wieku. W źródłach pisanych pojawił się po raz pierwszy w 1249 roku („castello Tyrow”), kiedy to doszło do buntu młodego królewicza Przemysła Ottokara II i szlacheckiej opozycji. Rebelia została szybko stłumiona, a uwięziony w Týřovie Przemysł musiał przez jakiś czas odpokutowywać nieposłuszeństwo. Przypuszczenia, iż Przemysł po tym wydarzeniu miał negatywne nastawienie do Týřova, najprawdopodobniej były błędne, gdyż w okresie jego panowania, około 1266 – 1277 roku, zamek został gruntownie przebudowany, uzyskując układ który funkcjonował z niewielkimi zmianami do końca jego historii. W wyniku przebudowy Týřov stał się jedną z silniejszych i nowocześniejszych warowni królewskich na terenie Czech.
W XIV wieku, w okresie panowania Jana Luksemburskiego, zamek został oddany w zastaw Vilémowi Zajícowi z Valdeka. Był także w 1315 roku miejscem uwięzienia podkomorzego, możnego Jindřicha z Lipy, pojmanego na rozkaz królowej Elżbiety i oskarżonego o spiskowanie przeciwko władcy. Z Týřova uwolniony został rok później dzięki interwencji swej partnerki, królowej Ryksy Elżbiety, wdowy po Wacławie II. W 1333 roku zamek był jednym z pierwszych majątków wykupionych z zastawu przez Karola IV Luksemburskiego, po jego powrocie do Czech. Władca ten umieścił również Týřov w Maiestas Carolina, projekcie czeskiego prawa ziemskiego, pośród zamków uznanych za niezbywalny majątek Korony.
W okresie wojen husyckich cesarz Zygmunt, w związku z notorycznymi kłopotami finansowymi, musiał oddać w 1422 roku Týřov w zastaw Alšovi Holickému ze Šternberka. W trakcie kolejnych lat zamek stał się jednym z głównych punktów oparcia katolickiej strony konfliktu. Pomimo zaciętych walk jakie toczyły się na okolicznych ziemiach (pobliski zamek Křivoklát był czterokrotnie oblegany) Týřov z powodu swych silnych obwarowań nie był ani razu niepokojony przez husyckie wojska.
W drugiej połowie XV wieku, w okresie panowania Jerzego z Podiebradów, właściciele zamku zmieniali się kilkukrotnie. W 1460 roku król oddał go w zastaw swemu sekretarzowi Joštowi z Ensidle. W rękach jego potomków Týřov pozostał już do końca swego funkcjonowania. Przez długi czas dzięki dobrym gospodarzom dobra týřovskie prosperowały, zamek zaś jeszcze na początku XVI wieku był poddawany renowacji. Sytuacja zmieniła się po 1526 roku, kiedy to wnuk Jošta z Ensidle, Jiří, wpadł w trakcie bitwy pod Mohaczem do tureckiej niewoli, a jego stary ojciec musiał się zadłużyć by go wykupić. Od tamtego momentu zaczęło brakować pieniędzy na utrzymywanie potężnych fortyfikacji Týřova i zamek szybko zaczął popadać w ruinę. Już w 1575 roku po raz pierwszy został opisany jako opuszczony.
Architektura
Zamek wzniesiono na podłużnym górskim grzbiecie, o dłuższych bokach usytuowanych na linii wschód – zachód, przy ujściu potoku Úpoř do rzeki Berounki, na południowy – zachód od Křivoklát. Ponieważ zbocze północno – zachodnie stromo opadało w dolinę Berounki, a południowy stok opadał w dół do potoku, tylko wschodnia strona nie była chroniona przez przyrodę. Tamtędy też wiódł na zamek szlak z Pragi i Berouna, tam też wzgórze przekopano by utworzyć poprzeczną fosę i ziemny wał, który półkolem ochraniał Týřov także od strony południowo – wschodniej. W jego koronie zapewne umieszczono drewniane obwarowania w postaci częstokołu. Pod budowę zamku spłaszczyć trzeba było cały szczyt grzbietu, choć i tak jego zachodnia część była wyraźnie wyższa (o około 13 metrów) od wschodniej.
Zamek posiadał dwudzielny układ, z dwoma dużymi dziedzińcami niejako spiętymi cylindryczną wieżą główną. By osiągnąć wschodni, dolny zamek, przebyć trzeba było zwodzony most przerzucony ponad pierwszym, głównym przekopem oraz po pokonaniu zewnętrznego muru obronnego, drugi zwodzony most ponad wąskim przekopem, tuż przed czworoboczną wieżą bramną. Ta ustawiona była w linii kurtyny wschodniej, choć nie wystawała poza jej zewnętrzne lico i w całości znajdowała się na terenie dziedzińca. Obwód murów zamku dolnego zakreślał obszar o kształcie zbliżonym do trapezu o wymiarach 28 na 45 metrów. Wzmacniało go sześć cylindrycznych baszt o średnicy 6-7 metrów, które w odróżnieniu od konstrukcji wieżowych zapewniały silną ochronę flankową. Umieszczono je w niemal regularnych odstępach, z prawie połową średnicy wysuniętą poza obwód obronny. Pokryły wszystkie narożniki zamku dolnego za wyjątkiem północno – zachodniego, gdzie z powodu wieży głównej baszta musiała zostać przesunięta nieco na wschód. Spośród baszt wyróżniała się północno – wschodnia, która być może mieściła w sobie studnię i która jako usytuowana w najbardziej zagrożonej części zamku, została zaopatrzona w pogrubienie muru na kształt nietypowej podwójnej ostrogi, połączonej z zewnętrznym murem pierwszej bramy.
Zabudowę wewnętrzną zamku dolnego stanowił spory budynek po stronie południowo – wschodniej, murowany w dolnej części, drewniany lub szachulcowy w górnych partiach. W północnej części dziedzińca początkowo znajdowały się jedynie drewniane chaty lub szopy, przystawione do muru obronnego. W północno – zachodniej części dolnego zamku, tuż pod wieżą główną wydzielono murem niewielki dziedzińczyk, w późniejszym okresie częściowo zastawiony drobną zabudową. Wejście do niego zapewniał mały portal w ścianie południowej, dostępny z dolnej części zamku.
Pomiędzy zamkiem dolnym a górnym, w linii oddzielającego je poprzecznego muru, wzniesiono masywną, cylindryczną wieżę główną o średnicy około 9,7 metra i grubości murów w przyziemiu wynoszącej 3,7 metra. Zajmowała ona jedno z najwyżej położonych na zamku miejsc, dzięki czemu kontrolowała dziedziniec dolny, a jednocześnie strzegła boku bramy do zamku górnego. Wejście do niej możliwe było od zachodu z poziomu piętra, przypuszczalnie za pomocą drabiny lub drewnianych schodów zakończonych podestem. Co ciekawe, drzwi w portalu wejściowym nie były zabezpieczone ryglem wkładanym w gniazdo w murze. Wewnątrz wieża posiadała co najmniej trzy kondygnacje zaopatrzone w płaskie, drewniane stropy.
Brama wjazdowa na dziedziniec zamku górnego została umieszczona na południe od wieży głównej, w przyziemiu czworobocznego budynku mieszkalnego. Wjazd do niego flankowany był dwoma czworobocznymi niedużymi basztami, które na piętrze mogły dźwigać wspólny ganek obronny (być może konstrukcja inspirowana budowlami francuskimi, takimi jak Châtelet) oraz murem północnego dziedzińczyka zamku dolnego. Budynek mieszkalny z przejazdem po stronie południowej zaopatrzony był w dwie wieżyczki ryzalitowe (jedną czworoboczną i jedną półokrągłą), a wewnątrz jego pomieszczenia na dwóch piętrach przykryto żebrowymi sklepieniami, poza samym przejazdem bramnym w przyziemiu, który posiadał płaski, drewniany strop. Pod północną częścią budynku umieszczono niedużą piwnicę. Różnica wysokości między dwoma częściami zamku pokonywana była zapewne po drewnianej rampie, zaopatrzonej w zwodzony most przed budynkiem mieszkalnym, dzięki czemu nie było potrzeby wykopywania kolejnego rowu (fosy).
Dziedziniec zamku górnego był dłuższy i jednocześnie węższy niż część dolna, miał także nieregularny kształt z zaokrągleniem po stronie południowej. Chroniące go mury zaopatrzone były w krenelaż i zapewne pierwotnie niezadaszony chodnik straży. W narożniku górnego dziedzińca przy wieży głównej umieszczono zamkową kuchnię (zaopatrzoną w piec chlebowy i dwa duże paleniska), a przy północnej kurtynie inne mniejsze budynki gospodarcze, zakończone na północnym – zachodzie wyciosanym w skale zbiornikiem na wodę deszczową. Południowa część dziedzińca pozostała początkowo wolna od zabudowy.
W najlepiej chronionej, najwyżej położonej, zachodniej części zamku, między 1266 a 1277 rokiem (według badań dendrochronologicznych) wzniesiono masywną czworoboczną wieżę mieszkalną o długości boków około 12 metrów. Donżon ten usytuowany został pod skosem w stosunku do dziedzińca, wpasowany w narożnik muru obronnego, choć prawdopodobnie budowany był wraz z sąsiednimi kurtynami. Wewnątrz miał co najmniej cztery kondygnacje porozdzielane płaskimi, drewnianymi stropami, przy czym piwnica, parter i pierwsze piętro dostępne były z poziomu dziedzińca (wejście na piętro mogło zostać utworzone wtórnie, nie posiadało bowiem jak parter rygla). Wysokość piwnicy znacznie przekraczała 3 metry, wysokość gospodarczego parteru wynosiła około 3,5 metra. Ten ostatni mógł być przedzielony lekką ścianką działową. Górne komnaty donżonu oraz budynku bramnego zapewne były głównymi pomieszczeniami mieszkalnymi na zamku, tak więc charakterystyczny był brak właściwych dla zamków królewskich dużych pomieszczeń reprezentacyjnych.
Pierwszych przekształceń Týřov doczekał się w XIV wieku, kiedy wzrosły wymagania dotyczące komfortowego życia. Usunięto wówczas niewielkie budynki po północnej stronie zamku górnego, a zbiornik na wodę oraz kuchnię przebudowano, przy czym tą ostatnią przekształcono w spiralną klatkę schodową wiodącą na chodnik straży północnego odcinka muru obronnego. W północno – zachodniej części dziedzińca pod koniec stulecia wzniesiono duży drewniany budynek ocieplany bogato zdobionym, kaflowym piecem. Na zamku dolnym zburzono wówczas północną, środkową basztę, na miejscu której, na całej długości północnej kurtyny, zbudowano podłużny budynek, zapewne o funkcji gospodarczej.
Przekształcenia architektury z XV wieku były przed wszystkim wynikiem rozwoju broni palnej. Chodniki obronne w koronach murów nakryte zostały zadaszonymi gankami (które miały chronić lonty broni strzeleckiej przed niepogodą) i zaopatrzone w otwory strzeleckie dla nowej broni. Drugi, wąski przekop został zasypany, a jego miejsce zajął teren międzymurza, którego zewnętrzny mur opinał zamek dolny od wschodu i południa. W narożnikach południowej strony został on dodatkowo wzmocniony przez dwie nieduże półcylindryczne baszty. Z powodu rosnącego zasięgu broni palnej, groźne dla zamku wzniesienie, położone w pewnej odległości po północnej stronie, ufortyfikowano wysuniętymi w przedpole obwarowaniami ziemno – drewnianymi. Rozbudowy doczekała się również zabudowa wewnętrzna. Na zamku górnym powstał nowy budynek po stronie południowej i nowa konstrukcja na miejscu dawnej kuchni, a mieszkalny budynek bramny został zmodernizowany. Nowy drewniany dom stanął także na miejscu starszej budowli, przylegającej do południowo – wschodniego narożnika zamku dolnego.
Zamek w chwili przebudowy z trzeciej ćwierci XIII wieku był budowlą stosunkowo nowoczesną, ale mającą już odpowiedniki na ziemiach czeskich. Obwarowania jego dolnej części w odróżnieniu od starszych konstrukcji, uznawano dotychczas za wzorowane na francuskich zamkach z czasów króla Filipa Augusta, zabezpieczonych system flankujących się baszt, które zapewniły przejście z obrony pasywnej do aktywnej. Raczej jednak nie była to bezpośrednia recepcja tak dalekich wzorców, lecz przejaw ogólnych tendencji rozwojowych budowli militarnych w Europie Środkowej.
Stan obecny
Týřov należy do grupy czeskich zamków, których nazwa pojawia się bardzo często w specjalistycznej literaturze. Powodem tego jest niezwykły układ budowli, jakoby inspirowany zamkami francuskimi z czasów króla Filipa Augusta, a tym samym przejawami czołowego budownictwa obronnego w Europie. Dziś zabytek znajduje się w stanie daleko posuniętej ruiny, spośród której w najlepszym stanie widoczna jest wieża główna (dochodząca do wysokości około 10-13 metrów) oraz relikty donżonu (zasypana piwnica, część muru obwodowego parteru i dwóch pięter). W dużo gorszym stanie znajdują się pozostałości dolnej części zamku. Jako iż znajduje się on na terenie rezerwatu przyrody „Týřov”, utrudnia to wszelkie prace renowacyjne szybko niszczejących pozostałości zamku oraz wycinkę najbliższych drzew, których korzenie mogą rozsadzać mury. Z powodu długo odkładanych prac remontowych, niestety w 2011 i 2015 roku doszło do częściowego zawalenia murów donżonu. Dopiero to wydarzenie zainicjowało prowadzone w kolejnych latach prace zabezpieczające i ratunkowe. Obecnie wstęp na teren Týřova jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Razím V., Doplnění poznatků o stavebním vývoji věžového paláce hradu Týřova, „Průzkumy památek XXIV”, 1/2017.
Razím V., K vývoji a interpretaci hradu Týřova ve 13. století, „Průzkumy památek XII”, 1/2005.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.