Historia
Zamek został wniesiony z inicjatywy królewskiej w początkach XIII wieku, na miejscu starszej rotundy z drugiej połowy XI stulecia, która pełniła w Týncu funkcję parafialną. Celem budowy zamku, jednego z najwcześniejszych murowanych w regionie, była zapewne chęć ochrony brodu na rzece oraz starania o zachowanie królewskiej domeny. Týnec w źródłach pisanych pojawiał się już od XII wieku, ale bez dokładniejszego określenia osady, której popularna nazwa była użyta w kilku różnych miejscach kraju. Pierwsza bezsporna pisemna informacja o zamku pojawiła się dopiero w 1318 roku, kiedy to był on już własnością Oldřicha z Týnca, założyciela rodu Medków z Valdeka. Jego potomkowie posiadali Týnec aż do drugiej połowy XV wieku. Jeszcze w 1469 roku na zamku siedział Protiva z Valdeka, jednak niedługo później przeszedł w posiadanie niejakiego Litvína z Klinštejna.
W XVI stuleciu Týnec wielokrotnie zmieniał właścicieli (między innymi Lidmila z Klinštejna, Bernard z Baršova, Jan Velemyský), aż w 1620 roku został wraz z całym majątkiem skonfiskowany Adamowi Hodějovskiemu z powodu jego udziału w powstaniu antyhabsburskim. Na krótko zamek kupił Albrecht von Wallenstein, wódz i polityk z okresu wojny trzydziestoletniej, lecz szybko odsprzedał Pavlowi Michnie z Vacínova, znanemu z okrutnego ucisku poddanych. W okresie tym zamek stracił już na znaczeniu i zaczął popadać w ruinę. Degradację tą przyspieszył dodatkowo pożar z 1654 roku, po którym większość zamku nie nadawała się do zamieszkiwania.
Zamek uratowała renowacja z drugiej połowy XVIII wieku, przeprowadzona z inicjatywy Marii Anny z Vrtby. Od końca XVIII wieku niektóre budynki kompleksu zamkowego, w tym rotunda, były wykorzystywane na potrzeby nowo powstałej manufaktury. Po jej zamknięciu na zamku urządzono mieszkania, a z czasem zabytek i powstałe na nim muzeum udostępniono turystom.
Architektura
Zamek i rotundę usytuowano na niewielkim wzniesieniu na lewym brzegu Sazawy, w pobliżu jej płytkiego zakola i brodu. W początkach XIII wieku całe założenie otoczono masywnym wałem ziemnym z obwarowaniami drewnianymi (palisada) oraz po pewnym odstępie czasowym otaczającym całe założenie przekopem. Bramę umieszczono po stronie północnej, od strony rzeki. Prawdopodobnie nie był to główny wjazd na zamkowy dziedziniec, a jedynie pomocnicza furta, gdyż zaraz za nią w północno – zachodnim narożniku dziedzińca znajdował się murowany budynek na planie prostokąta. Główna brama zamkowa przypuszczalnie znajdowała się bardziej po stronie wschodniej północnego odcinka obwałowań, w miejscu gdzie później funkcjonowała również brama gotycka. Na południe od romańskiego domu obwarowania wyznaczały niewielki, z grubsza owalny dziedziniec, na którym znajdowała się XI-wieczna rotunda z półkolistą apsydą od strony wschodniej.
Portal wejściowy budynku północnego poprzedzony był mostkiem, przerzuconym ponad przekopem. W przyziemiu znajdowały się trzy pomieszczenia, nad którymi prawdopodobnie funkcjonowało piętro. Zapewne był to typowy średniowieczny układ z węższą sienią wejściową pośrodku oraz dwoma bocznymi pomieszczeniami mieszkalnymi. Jako, że ściana wschodnia domu była grubsza od pozostałych (1,8 metra w porównaniu do 1,5 metra), to być może znajdowała się w niej klatka schodowa na piętro, podobnie jak w pobliskiej wieży. Budynek nachodził na wał i stykał się z obwarowaniami, zapewne sam także pełnił rolę obronną. Stanął on na miejscu wcześniejszej drewnianej budowli o niejasnym przeznaczeniu.
W XIII wieku do rotundy przystawiono po stronie północno – zachodniej czworoboczną, pięciokondygnacyjną wieżę o wysokości aż około 25 metrów, wzniesioną z dużych, dokładnie obrobionych kwadr, tworzących w przyziemiu mury grubości 1,4 metra (za wyjątkiem mieszczącej schody ściany zachodniej, posiadającej 1,7 metra grubości). Kształt wieży w planie z powodu konieczności dopasowania do obłej rotundy był nieregularny (zakrzywiona część południowa), ale wszystkie ściany miały około 8 metrów długości. Najczęściej wieża uważana była za bergfried, ale przeczyłoby temu pierwotne wejście z poziomu gruntu, czy mała grubość murów w wyższych partiach (jedynie 0,9 metra). Jako, że z pewnością wieża nie służyła celom mieszkalnym (słabe oświetlenie wnętrz, brak ogrzewania i latryn), być może pełniła ona na równi z obronnymi rolę dzwonnicy.
Południowa elewacja wieży, w dużej części zastawiona rotundą, nie posiadała żadnego otworu. W części zachodniej przepruto trzy otwory szczelinowe, doświetlające schody prowadzące z przyziemia na piętro. W elewacji północnej znajdował się jeden rozglifiony otwór na poziomie przyziemia oraz w pobliżu narożnika wschodniego umieszczono prosty portal wiodący na poziom pierwszego piętra, pierwotnie dostępny za pomocą drabiny lub zewnętrznych drewnianych schodów. Drugi, półkoliście zamknięty portal prowadził z poziomu gruntu do najniższej kondygnacji od wschodu. Jego drzwi mogły być blokowane niezbyt mocnym ryglem osadzanym w otworze w murze. Spośród wyższych kondygnacji na poziomie drugiego piętra od północy i wschodu umieszczono po jednym szczelinowym otworze. Pierwotnie wieża prawdopodobnie zwieńczona była czterospadowym dachem, poniżej którego najwyższa kondygnacja (czwarte piętro) przeznaczona mogła być na dzwony i otwarta z każdej strony dużymi, dwudzielnymi przeźroczami, najpewniej o romańskiej jeszcze stylistyce (wcześniej rekonstruowanymi jako bardzo prosty krenelaż).
Wnętrze wieży na poziomie przyziemia zajmowało sklepione krzyżowo (bez żeber) pomieszczenie o wymiarach 5×5 metrów, oświetlane od północy wspomnianym rozglifionym do wnętrza oknem (zapewne szczelinowym). Także pierwsze piętro przykryto sklepieniem krzyżowym (być może wtórnym), ale w odróżnieniu od dolnej kondygnacji ściany pokryto tynkiem. Dostępne było ono z zewnątrz północnym portalem oraz schodami osadzonymi w grubości muru zachodniego. Wyższe kondygnacje były już porozdzielane płaskimi, drewnianymi stropami, a komunikację pomiędzy nimi musiały zapewniać drabiny lub drewniane schody. Spośród nich trzecie piętro było całkowicie ciemne, nie rozświetlone żadnymi otworami.
W kolejnej fazie średniowiecznej rozbudowy zamku, drewniane obwarowania zastąpiono kamiennym murem obwodowym, w długości którego w XV wieku znalazł się gotycki budynek bramny, wysunięty na północ w stronę przekopu. Ponadto romański dom powiększono o nowy trakt od strony dziedzińca. W późnym średniowieczu przystawiono do muru także nowe zabudowania gospodarcze, wzniesione we wschodniej części zamku.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego w bardzo dobrym stanie zachowała się rotunda z apsydą oraz przystawiona do niej, nieco obniżona w stosunku do pierwotnej wysokości wieża, które uchodzić mogą za jedne z najcenniejszych zabytków romańskich na terenie Czech. Elewacje rotundy oraz wieży przebito kilkoma nowożytnymi otworami okiennymi, część pierwotnych została zmodernizowana (rozglifiony otwór w ścianie północnej przyziemia wieży). Nie zachowała się także część murów czwartego piętra wraz z hipotetycznymi dwudzielnymi oknami. Dla odmiany budynek mieszkalny został w okresie nowożytnym przekształcony gruntownie (między innymi podwyższono go o jedno piętro w XVIII wieku). Obecnie znajdują się w nim pomieszczenia muzealne. W rotundzie okazjonalnie odbywają się nabożeństwa Kościoła Husyckiego, a wieża udostępniona jest jako platforma widokowa. Na zamku w okresie letnim często organizowane są imprezy kulturalne i plenerowe.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Západní Čechy, t. IV, red. Z.Fiala, Praha 1985.
Varhaník J., Věž rotundy v Týnci nad Sázavou, „Dějiny staveb 2002”, Plzeň 2003.
Záruba F., Hrady doby přemyslovské I. Královské hrady, biskupská sídla, Chebsko, Praha 2023.
Záruba F., Příspěvek k otázce královských hradů v dolním Posázaví, „Castellologica Bohemica”, 16/2016.