Historia
Zamek Trosky zbudowany został w drugiej połowie XIV wieku z inicjatywy Čenka z Vartemberka, jako iż pierwsza wzmianka źródłowa o nim pojawiła się w 1396 roku. Już jednak pod koniec XIV wieku, z powodu trudności finansowych, Čeněk musiał sprzedać zamek królowi Wacławowi IV, a decyzją władcy Trosky w 1399 roku stały się własnością Oty z Bergova, najwyższego burgrabiego zamku praskiego. Do kłopotów finansowych Čenka przyczynić się mogło małżeństwo z księżniczką kozielską Bolką, zapewne przyzwyczajoną do życia na wysokim standardzie, ale mogły również doprowadzić do tego długie i skomplikowane prace budowlane na zamku Trosky, które z racji jego architektury zapewne wymagały najlepszych mistrzów budowlanych.
W okresie wojen husyckich Ota wytrwale stał po stronie Zygmunta Luksemburczyka i katolickiej szlachty. Trosky stały się wówczas jednym z miejsc w których miasta i rycerstwo łużyckie otrzymywały świeże i aktualne raporty o ruchach wojsk husyckich. W ciągu długich lat wojny posłańcy z zamku Trosky wielokrotnie udawali się do Żytawy, Budziszyna, czy Gorlic, aby ostrzegać przed husyckimi wyprawami, na zamku przyjmowano także delegacje katolickich panów. Pomimo tego, że Trosky stanowiły dla zwolenników Kielicha stałe zagrożenie, zamku nigdy nie udało się zdobyć, choć prawdopodobnie próbowano tego w 1424 i 1429 roku. W 1428 roku na zamku miało mieć spotkanie katolickich panów, zaproszonych przez Otę w celu omówienia wojennych planów. Rok później na zamku wybuchł przypadkowy pożar, co miało zachęcić husytów do drugiej próby zajęcia warowni, najwyraźniej również zakończonej niepowodzeniem.
Wraz z zakończeniem wojen husyckich wyniszczony kraj wszedł w okres anarchii, wykorzystywanej przez zbrojne bandy byłych żołnierzy i zwykłych bandytów. Pośród nich byli rycerze rabusie pod wodzą Kryštofa Šoufa z Helfenburka i jego towarzysza Švejkara, którzy w 1439 roku zagarnęli podstępem Trosky i uwięzili Otę z Bergova. W 1440 roku odparli oni wyprawę wschodnioczeskiego landfrydu i długotrwałe oblężenie, nie pomogły też próby pertraktacji czynione przez ziemski sejm. Kryštof Šouf i jego towarzysze odeszli z Torsk dopiero po 1444 roku, przypuszczalnie z własnej woli.
Synem Oty z Bergova był Jan z Bergova. Jako bezdzietny w 1455 roku sprzedał Trosky Janowi Zajicowi z Házmburka, panu na nieodległym zamku Kost. Nowy właściciel był jednym z czołowych przeciwników husyckiego króla Jerzego z Podiebradów, dzięki czemu został mianowany najwyższym kanclerzem przez jego przeciwnika, węgierskiego władcę Macieja Korwina, choć nie miało to zbyt realnego znaczenia. Sprowokowało natomiast zbrojną wyprawę Jerzego, który w 1469 roku obległ zamki Jana Zajica z Házmburka: Kost, Hrubą Skále, Návarov i Trosky. Wszystkie poza Kostem zostały zajęte, natomiast na Janie wymuszono zawarcie rozejmu.
Jan Zajic posiadał córkę Anežkę, wydaną za mąż za Zdenka ze Šternberka. Gdy w 1476 roku Anežka owdowiała, otrzymała od rodziny Trosky w dożywotnie zamieszkanie. Pod opieką burgrabiego Habarta przebywała na zamku do lat 90-tych. Następnie od końca XV wieku oraz przez całe XVI stulecie właściciele zamku często się zmieniali. Byli to panowie z Šelmberka w latach 1497 – 1524, Bibrštejnowie w okresie 1524 – 1554, Lobkowicowie między 1554 a 1559 i Smiřicowie ze Smiřic w latach 1559 – 1622. Kres zamku nastąpił w czasie wojny trzydziestoletniej, kiedy to zajęli go Szwedzi, którzy w trakcie wycofywania się podłożyli pod zabudowania ogień.
Architektura
Zamek został zbudowany na dwóch wyjątkowo charakterystycznych, stromych i wysokich, połączonych niższym siodłem skałach bazaltu. Dzięki leżącej dużo niżej, mniej pofałdowanej okolicy, jego wyróżniająca się sylwetka była z daleka widoczna, tym bardziej, iż obie skały zostały przez średniowiecznych budowniczych zwieńczone mieszkalnymi wieżami. Po wschodniej stronie zamku, na długości kilkuset metrów, teren opadał stromymi stokami ku strumieniowi Libuňka. Strome zbocza częściowo zachodziły też na stronę północną i południową, jedynie od zachodu teren na przedpolu zamku łagodniej opadał ku dolinie rzeki Jordánki, choć tuż przed nią, w odległości nieco ponad 500 metrów od zamku, tworzył urwiste, skaliste skarpy.
Na zachodniej, nieco niższej (około 50 metrowej), lecz rozleglejszej skale wzniesiono sześcioboczną w planie wieżę zwaną Baba, a na wschodniej (około 60 metrowej) wieżę na rzucie czworoboku o nazwie Panna. Obie oddalone były od siebie o około 76 metrów. Baba obrócona była w stronę drogi dojazdowej na północy prostym odcinkiem muru, natomiast na południe wielobocznym zamknięciem w którym przebito otwory okienne. Wewnątrz została podzielona w przyziemiu ściankami działowymi aż na cztery komory. Panna początkowo miała w planie kształt zbliżony do kwadratu, ale zapewne jeszcze w trakcie głównych prac budowlanych została przedłużona po stronie wschodniej, także duże, narożne kwadry wzmacniające pierwotne narożniki znalazły się mniej więcej pośrodku ściany. Ostatecznie uzyskała kształt prostokąta z dłuższą osią mniej więcej na linii wschód – zachód. Obok niej, nieco niżej mieściła się czworoboczna dobudówka, prawdopodobnie mieszcząca klatkę schodową. Wewnątrz samej wieży według tradycji znajdować się miała kaplica, ale najpewniej głównym rolą Panny była funkcja strażnicza. Przystępniejsza Baba była natomiast wieżą mieszkalną, z pomieszczeniami ogrzewanymi piecami.
Wąski grzbiet między dwiema wieżami został prawie w całości zastawiony różnymi budowlami, umieszczonymi na dziedzińcu, który wyznaczyły mury obronne łączące obie skały. Miały one około 10 metrów wysokości i 1,5 metra grubości. Poniżej Panny zbudowano duży dwutraktowy budynek o aż trzech piętrach. Posiadał on podsklepioną najniższą kondygnację i piętra z płaskimi, drewnianymi stropami. Większość kondygnacji tonęła w półmroku z powodu małej ilości okien, jedynie na najwyższym piętrze trzy lub cztery okna z siedziskami we wnękach zwrócone były ku północy. Ponad tą najważniejszą komnatą mieszkalną, mogło się jeszcze znajdować piętro o konstrukcji drewnianej lub szachulcowej. Mniejszy budynek, zapewne także mieszkalny, osadzono na skałach pod Babą. Jego konstrukcja w górnych częściach zapewne była drewniana. Dziedziniec zamku mniej więcej w połowie przedzielono poprzecznym murem. Podobnie jak kurtyny skierowane na zewnątrz, był on zwieńczony drewnianym gankiem straży.
Po stronie północnej zamek na całej długości chroniony był obwarowanym podzamczem, z bramą w północno – wschodnim narożniku. Niedaleko niej znajdował się budynek gospodarczy o dwóch pomieszczeniach w przyziemiu. Powstał on na przełomie XIV i XV wieku, a po pożarze z XV stulecia został odbudowany i powiększony w kierunku zachodnim. W jego wnętrzu znajdowała się izba ocieplana drewnianą okładziną ścian. Wjazd z podzamcza na dziedziniec zamku górnego usytuowany był w zachodniej części północnego muru. Podobnie jak brama podzamcza nie miał on mostu zwodzonego, a jedynie zamykany był wrotami, zapewne blokowanymi ryglem. Mury podzamcza były nieco niższe niż głównej części zamku, zwieńczone krenelażem i chodnikiem straży. Ze względu na ukształtowanie terenu charakterystyczny był brak fosy przed murowanymi obwarowaniami zamku. Otaczająca bazaltowe skały droga dojazdowa chroniona była natomiast palisadą bądź częstokołem, tworzącą długą, zaobloną szyję.
Stan obecny
Jeden z najbardziej malowniczych czeskich zamków, przetrwał do dnia dzisiejszego w formie trwałej ruiny, z większością murów obwodowych zamku górnego i podzamcza oraz dwoma wieżami: Babą i Panną, przy czym Baba musiała zostać w dużym stopniu zrekonstruowana na przełomie XIX i XX wieku. Udostępniona została dla turystów i służy obecnie jako platforma widokowa z rozległą panoramą na okoliczne ziemie. Druga wieża jak na razie pozostaje niedostępna, choć posiada współczesne zadaszenie. Zabudowania zamku górnego i podzamcza pozostawiono w formie tzw. trwałej, niezadaszonej ruiny. Wyjątkiem jest smukły budynek klatki schodowej, ale jest to konstrukcja XIX-wieczna, wzniesiona w czasach, gdy próbowano odtworzyć wejście na Pannę. Na dziedzińcach ustawiane są jedynie tymczasowe konstrukcje sprzedawców i robotników przeprowadzających prace remontowe. Portale bramne na podzamczu i w głównej linii muru to detale XX-wieczne, wstawione w wyrwy utworzone w czasach nowożytnych. Oryginalny jest niedostępny portal północnej ścianie Baby. Zamek jest obecnie własnością państwową i jest zarządzany przez Narodowy Instytut Dziedzictwa w Pradze.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky 2, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Menclová D., Hrad Trosky, Pardubice 1971.
Vojkovský R., Trosky. Zřícenina hradu v Českém ráji mezi Turnovem a Jičínem, Hukvaldy-Dobrá 2018.