Historia
Kościół św. Bartłomieja w Třebovli zbudowano w drugiej połowie XIII wieku, prawdopodobnie z inicjatywy miejscowej drobnej szlachty lub bogatych mieszczan z nieodległego Kouřimia (przede wszystkim z rodu mieszczanina Adlotha). Po raz pierwszy wspomniany został dopiero w 1352 roku, w najstarszym zachowanym rejestrze dziesięciny papieskiej, jako jedna ze świątyń parafialnych dekanatu kouřimskiego. Jego pleban płacił wówczas przeciętnie 18 groszy na pół roku.
W latach 1378-1397 niejaki Kuneš z Třebovli, prawnik i dostojnik kościelny, przekazał kościołowi znaczną sumę dochodów w postaci rocznej pensji 1 grosza ze wsi Tři Dvory oraz cenny zespół przedmiotów liturgicznych, dzięki czemu został udokumentowany jako jego znaczący patron. Ponadto w testamencie z 1397 roku zastrzegł, by na rzecz kościoła przekazano 4 kopy groszy na roczną pensję, za co w Třebovli miała zostać ustanowiona rocznica za zbawienie duszy Kuneša i jego bliskich. Kościół otrzymał także w 1396 roku nieznaną darowiznę od Mikuláša z Kouřimia, który przypuszczalnie był pochodzenia mieszczańskiego.
W 1671 roku miała miejsce w kościele wizytacja, w trakcie której budowlę opisano jako murowaną, bieloną, pokrytą dachówką, z prostym przedsionkiem i sąsiednią dzwonnicą, na parterze której przechowywano kości, ponieważ nie było ossuarium. W XVII wieku dokonano przebudowy wnętrza nawy, wznosząc nowy, barokowy strop. Kolejna przebudowa miała miejsce w latach 1864-1865, kiedy to dobudowano nową zakrystię, i ponownie w latach 1898-1903, gdy częściowo obniżono szczyty oraz wyposażono kościół we współczesną więźbę dachową. Ostatnie naprawy miały miejsce w okresie 2008-2016.
Architektura
Kościół wzniesiono z łamanego kamienia oraz z dokładnie obrobionych kwadr użytych do wzmocnienia narożników. Otrzymał formę budowli jednonawowej o wymiarach 8 x 6,7 metra, z węższym, czworobocznym, prawie kwadratowym prezbiterium po stronie wschodniej, wielkości 4,1 x 4,6 metra. Po stronie północnej znajdowała się pierwotna, średniowieczna zakrystia. Całość usytuowana była na wzniesieniu pośrodku wsi, przy czym pagórek dostępny był od północnego – zachodu, a najbardziej stromo opadał w przeciwnym kierunku, ku południowemu – wschodowi. Wzniesienie prawdopodobnie już w średniowieczu otoczone były murem poprowadzonym wzdłuż krawędzi zbocza i być może powiązanym z dworem rycerskim po stronie północno – wschodniej.
Droga do wnętrza nawy prowadziła od południa, trzeba więc było ominąć całą budowlę ze względu na stromy stok południowy. Wejście stanowił profilowany, uskokowy, ostrołucznie zamknięty portal. Osadzone w nim drzwi można było blokować ryglem, umieszczanym w otworze w murze. Oświetlenie kościoła oryginalnie zapewniały bardzo wąskie okna lancetowate, rozglifione do wnętrza, a od zewnątrz zaopatrzone w uskok. Ich górne części wypełnione były prostymi maswerkami o formie trójliści. Z prezbiterium do zakrystii prowadził portal dwuramienny (siodłowy), pozbawiony bogatszego profilowania, jedynie ze sfazowanym obramieniem.
Wewnątrz prezbiterium od nawy oddzielono ostrołuczną arkadą tęczy o sfazowanej archiwolcie. Zachodnią część nawy w średniowieczu wypełniała obszerna empora, zajmująca aż około 1/3 długości korpusu kościoła. Najpewniej była ona konstrukcji drewnianej. Nawa kościoła pierwotnie przykryta była otwartą więźbę dachową, natomiast prezbiterium zwieńczono pod koniec XIII wieku sklepieniem. Zastosowano sklepienie krzyżowe o pięciobocznych żebrach (prostokątnych ze ściętymi narożnikami), spiętych miniaturowym zwornikiem i osadzonych w narożnikach na masywnych, piramidalnych konsolach z narożnymi płytkimi rowkami (takie usunięcie materii z korpusu konsoli w Czechach zastosowano w sali kapitulnej opactwa w Zlatej Korunie).
Około końca XIII wieku wszystkie ściany, włącznie z okiennymi glifami, pokryte zostały figuralnymi malowidłami, z których część (intronizująca Mądrość Boża – Sapientia wśród proroków Starego Testamentu) skomponowana zastała na wzór tradycji bizantyjskiej, przenikającej do malarstwa zachodnioeuropejskiego po zdobyciu Konstantynopola przez krzyżowców i wywiezieniu stamtąd bogatych łupów. Poszczególne sceny figuralne oddzielone zostały ozdobnymi pasami i uzupełnione napisami, które stanowiły integralną część treści moralizatorskich. W górnych partiach elewacji nawy i prezbiterium kościoła wymalowano w kolorze czerwonym i szarym duże motywy lilii heraldycznych, prawdopodobnie przemalowane w XV wieku.
Stan obecny
Pomimo nowożytnych prac modernizacyjnych, kościół zachował pierwotny układ i bryłę typową dla wczesnogotyckiej, wiejskiej świątyni parafialnej z czasów panowania Przemysła Ottokara II. Najbardziej rzucającymi się w oczy zmianami jest nowożytna zakrystia, która zastąpiła oryginalną, zburzoną w XIX wieku. Ponadto część okien została powiększona i zaopatrzona w półkoliste archiwolty (oryginalne przetrwały we wschodniej ścianie prezbiterium i północnej ścianie nawy), a od zachodu i północy umieszczono nowożytne portale wejściowe. Wewnątrz zachowała się unikalna kolekcja niezwykle wysokiej jakości malowideł ściennych z lat 70/80-tych XIII wieku, choć część z nich ukryta jest dziś na poddaszu (pierwotnie były widoczne za sprawą otwartej więźby dachowej). W północnej ścianie prezbiterium przetrwała gotycka wnęka pastoforium. Obecnie w kościele nie odbywają się regularne nabożeństwa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Fišera Z., Opevněné kostely: v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, t. 1, Praha 2015.
Kovář K., Hlaváčková H., Macek P., Vaněk V., Kostel sv. Bartoloměje v Třebovli ve středověku, „Průzkumy památek XVII”, 1/2010.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.