Historia
Niewielki zamek w Třebotovie po raz pierwszy wspomniany został w źródłach pisanych w 1361 roku jako własność Kryštofa, członka bogatego rodu Bavorów. W 1372 roku był już w posiadaniu praskiego mieszczanina Henslina Pesoldowa, który dwa lata później sprzedał go burmistrzowi Starego Miasta praskiego Merklínovi Stachovi. Pomimo wysokiej pozycji społecznej Merklín popadł w długi i musiał sprzedać Třebotov, przez co od 1387 roku zamek należał już do panów z Valdeka. W okresie wojen husyckich należeli oni do czołowych przedstawicieli obozu katolickiego. Kiedy w 1422 roku Zygmunt Korybutowicz z prażanami oblegał przez pół roku pobliski Karlštejn, członkowie rodu z Valdeka należeli do jego obrońców. Nie wiadomo natomiast, czy Třebotov został w trakcie długich walk zniszczony, lecz po ich zakończeniu, być może na skutek jakiś uszkodzeń wojennych, Valdekowie dokonali późnogotyckiej przebudowy zamku.
W latach 40-tych XVI wieku Třebotov kupił mieszczanin Nowego Miasta praskiego Matouš Hovorčovický, którego rodzina awansowała w późniejszym okresie do stanu szlacheckiego z przydomkiem panów z Kulivéj hory. Prawdopodobnie w jego czasach dokonano pierwszych przekształceń renesansowych zamku.
W 1615 roku Třebotov nabył Jan starszy Ledčanský z Popic, jednak już siedem lat później utracił on majątek z powodu udziału w antyhabsburskim powstaniu, a skonfiskowany zamek uzyskał Václav z Fliessenbachu. W 1630 roku Třebotov kupił klasztor ze Zbraslavia, który posiadał wieś i dwór do końca XVIII wieku. Źródła nie potwierdzają już istnienia w tym okresie zamku, zapewne z powodu jego gruntownej przebudowy na cele gospodarcze. Po zniesieniu klasztoru w 1785 roku budowla przypadła miejscowym proboszczom. Jej część została zniszczona w trakcie pożaru w 1942 roku. Po wojnie zabytek nadal służył celom gospodarczym i dopiero w latach 2001–2003 przeprowadzono jego gruntowną renowację.
Architektura
Zamek został wzniesiony na planie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 30,5 x 31,5 metra, wyznaczonym przez solidny mur obwodowy o grubości 1,2 metra. Jego pierwotna wysokość i zwieńczenie nie jest obecnie znane. Całość ochraniał przekop, być może sporadycznie napełniany wodą z położonego na wschód od zamku stawu. Dworska zabudowa gospodarcza prawdopodobnie znajdowała się na północny – zachód od zamku, w miejscu gdzie na starych planach katastralnych wyznaczyć można obszar o owalnym kształcie.
Wjazd na teren dziedzińca zamku wiódł od północy przez nieduży, czworoboczny budynek bramny, otwarty od strony wewnętrznej. Jego cechą charakterystyczną było nieco anachroniczne umieszczenie całej konstrukcji wewnątrz obwodu murów. Na zewnątrz być może wystawała tylko górna część, nadwieszana w formie wykusza lub hurdycji, ponad samym przejazdem. Przypuszczać również można, iż prowadził do niego przerzucony ponad fosą zwodzony most.
Północno – wschodni narożnik zamku zajmowała czworoboczna wieża o długości boków około 9 metrów z murami w przyziemiu i na piętrze o grubości ponad 1,5 metra. Układ jej otworów okiennych i strzelczych oraz kondygnacji nie jest znany, domyślać się jedynie można, iż flankowała bramę wjazdową. W okresie późnogotyckiej przebudowy przyziemie i piętro wieży zostało zwieńczone krzyżowymi sklepieniami bez żeber.
Na południowej, najlepiej chronionej stronie dziedzińca znajdował się duży, trójprzestrzenny budynek mieszkalny, wypełniający całą szerokość przeciwległej do bramy kurtyny. Budynek był podpiwniczony, miał wąską, długą część środkową i skrajne, boczne części nieco poszerzone. Na parterze i pierwszym piętrze w części południowo – zachodniej znajdowała się stosunkowo duża komnata o w przybliżeniu kwadratowym (nieco nieregularnym) planie. Ponieważ mury jej ścian były nieco cieńsze, być może pierwotnie była ona wyłożona drewnianą okładziną w celu lepszej akumulacji ciepła. W takim wypadku służyłaby za główne pomieszczenie mieszkalne. Część środkowa budynku na parterze, zgodnie ze schematem powielanym w średniowieczu, zapewne służyła za sień wejściową. Nie można także wykluczyć, iż pierwotnie była dwutraktowa, podobnie jak w piwnicy. Dostęp do poszczególnych izb zapewniał drewniany, zewnętrzny ganek i schody, usytuowane między szerszymi, zewnętrznymi częściami od strony dziedzińca.
Poszczególne przestrzenie piwnic prawdopodobnie nie były ze sobą połączone, a wejście do nich umożliwiały dwie osobne szyje ze schodami z poziomu majdanu. Jak wspomniano północno-wschodnia część piwnicy była dwutraktowa, przy czym węższa część służyła jako korytarz wejściowy, dostępny bezpośrednio z szyi piwnicy. Wejście do szerszego południowo-zachodniego pomieszczenia piwnicy (pod domniemaną ocieplaną izbą) prawdopodobnie znajdowało się w jej północnym narożniku. Tutaj szyja wejściowa mogłaby być usytuowana symetrycznie do przeciwległej szyi do piwnicy we wschodnim narożu. Dokładny układ pozostałych pomieszczeń przyziemia i piętra nie jest znany, lecz najpewniej ich funkcje nie różniły się od innych tego typu założeń: piwnica o przeznaczeniu magazynowym, parter gospodarczym, a piętro mieszkalnym.
Pierwotnie prawdopodobnie wszystkie pomieszczenia posiadały płaskie, drewniane stropy. Sklepienia kolebkowe i krzyżowe, a także nowe portale siodłowe pomiędzy izbami założono w wyniku późnogotyckiej przebudowy. Być może właśnie wówczas powstał wykusz latrynowy na poziomie piętra środkowej części budynku, podtrzymywany przez dwie kamienne konsole. W trakcie przebudowy obniżono wysokość pierwszego piętra, a budynek nadbudowano kolejnym półpiętrem, oświetlanym i wentylowanym przez cztery szczelinowe otwory (jeden od strony dziedzińca i trzy od zewnątrz). Funkcję głównego pomieszczenia mieszkalnego wciąż zachowywała wówczas izba po stronie południowo – wschodniej, oświetlana charakterystyczną triadą okien, podobną do wykorzystywanej na zamkach królewskich (np. Karlštejn, Kašperk).
Pozostała zabudowa na obszarze dziedzińca, jeśli istniała już w okresie średniowiecza, to była konstrukcji drewnianej. Wyjątkiem jest skrzydło wschodnie, które mogło już powstać w okresie późnogotyckim. Było ono dwukondygnacyjne i dwuprzestrzenne, łączące starszy pałac południowy z wieżą narożną.
Stan obecny
Zamek przetrwał do dnia dzisiejszego w zunifikowanej formie, nadanej mu przez renesansowe, a zwłaszcza barokowe przebudowy. Średniowieczne mury obwodowe, mury dawnej wieży narożnej i pałacu południowego, ukryte są obecnie w piwnicach i przyziemiu oraz częściowo na poziomie piętra pod nowożytnymi tynkami. Zabytek znajduje się dziś w rękach prywatnych, a jego właściciele zapewniają zakwaterowanie i organizację imprez okolicznościowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Anderle J., Brych V., Chotěbor P., Durdík T., Fišera Z., Procházka Z., Rykl M., Slavík J., Svoboda L., Úlovec J., Encyklopedie českých tvrzí, t. 3, Praha 2005.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Praha a okolí, t. VII, red. Z.Fiala, Praha 1988.
Pešta J., Fara (bývalá tvrz) v Třebotově, „Průzkumy památek IX”, 2/2002.