Historia
Třebíč swe powstanie i rozwój zawdzięczał benedyktyńskiemu klasztorowi, założonemu na początku XII wieku z inicjatywy udzielnych książąt Brna i Znojma. Rozkwit osady doprowadził w XIII wieku do jej przekształcenia w miasto, które w 1335 roku otrzymało od margrabiego morawskiego Karola przywilej wzorowany na królewskim Znojmie. W dokumencie tym Karol podkreślił znaczenie murowanych obwarowań, które miały zostać wzniesione w przeciągu kolejnych trzech lat. Czy mieszczanom udało się je tak szybko zbudować nie jest pewne, tym bardziej, iż w okresie tym pobliski klasztor zaczął przejawiać trudności finansowe.
W początkowym okresie wojen husyckich Třebíč nie należał do najważniejszych ośrodków miejskich, dlatego po serii porażek króla Zygmunta Luksemburczyka ze zbuntowanymi poddanymi jego ochronę zaniedbano. Najazd husytów na Morawy z przełomu 1424 i 1425 roku zakończył się zdobyciem klasztoru třebíčkiego, mającego znaczenie zbliżone do zamku, choć najeźdźcy nie utrzymali się w nim długo. Kolejny najazd Prokopa Gołego z 1430 roku zdołano odeprzeć, lecz po zakończeniu działań wojennych klasztor tonął w długach, a jego dobra leżały w ruinie.
W 1454 roku Władysław Pogrobowiec nadał miastu przywilej potwierdzający wszystkie dawne prawa i nadający nowe uprawnienia (między innymi prawo mili). Król nakazał w nim również mieszczanom wzniesienie (lub odbudowanie) obwarowań, choć wywołało to konflikt z zakonnikami, zaniepokojonymi emancypacyjnymi tendencjami mieszczan. Ostatecznie spór zakończony został w 1455 roku, natomiast prace budowlane prawdopodobnie udało się przeprowadzić przed katastrofą, jaką była dla miasta i klasztoru wojna Jerzego z Podiebradów z węgierskim królem Maciejem Korwinem. W 1468 roku Třebíč został zdobyty przez Węgrów i spalony, przy czym zniszczenia podobno były tak duże, iż rozważano później nawet przeniesienie miasta na drugi brzeg rzeki. Ostatecznie jednak w czasach nowych właścicieli, panów ze Šternberka, Třebíč odbudowano na dawnym miejscu, wyremontowano także jego obwarowania, które na przełomie XV i XVI wieku zostały dodatkowo zmodernizowane (barbakany, przedbramia, fortyfikacje wysunięte w przedpole). Wówczas już, od 1490 roku, miasto znajdowało się w rękach możnego Viléma z Pernštejna, który zapewne wspierał prace budowlane. Jego potomkowie posiadali Třebíč do 1556, kiedy to miejscowe dobra przeszły na Osovskich z Doubravicy.
Obwarowania miasta Třebíč prawie nie naruszone funkcjonowały aż do początku XIX wieku, choć ich militarne znaczenie co najmniej od XVIII stulecia było znikome. Wraz z nastaniem ery przemysłowej zostały w większości rozebrane, a pozostawione fragmenty popadły w zaniedbanie lub zostały wchłonięte przez rozrastającą się zabudowę mieszkalną.
Architektura
Miasto założono w dolinie na prawym (południowym) brzegu rzeki Jihlavy, natomiast po jego przeciwnej stronie znajdowało się skaliste wzniesienie zwane Gródek (Hrádek). Nadrzeczny teren zalewowej równiny sięgał długiego rynku, który przebiegał prawie przez całą długość miasta na linii wschód – zachód. Na południe od niego wysokość terenu wzrastała, aż do przewyższenia na miejscu przedmieścia zwanego Stare Miasto – Stařečka (usytuowanego na południe od klasztoru). Całość miasta otrzymała w planie kształt zbliżony do owalu o wielkości 10,5 ha, z lekkim zakrzywieniem spowodowanym na północy przez płytkie zakole rzeki. W północnej i południowej części miasta założono duże, głębokie parcele, przy rzece dochodzące aż do obwarowań (bez uliczki podmurnej), a na południu do kościoła św. Marcina, który stał w najwyższym punkcie miasta.
Obrona miasta spoczywała na obwodzie kamiennego muru, niezbyt grubego, mającego około 1,15-1,2 metra szerokości po stronie północnej i około 1,4 metra po stronie południowo – wschodniej. W części północnej był on wysoki co najmniej na około 2,5 metra do poziomu chodnika obronnego, a zapewne jeszcze wyższy z powodu podniesienia poziomu gruntu w trakcie regulacji rzeki. Na odcinku południowo – wschodnim, o wiele bardziej zagrożonym, wysokość ta wynosiła już około 4 metrów do poziomu chodnika straży. Chodnik miał jedynie 0,5 metra szerokości w części murowanej, dlatego zakładać można, iż poszerzano go drewnianym gankiem (na niektórych odcinkach nie zachowały się otwory po belkach nośnych, musiał więc być montowany w inny sposób). Od strony polnej chodnik straży broniło przedpiersie z krenelażem o wysokości 2,1 metra, z merlonami długimi na około 3 metry i grubymi na 0,6 metra. Każdy merlon pośrodku przepruto prostokątnym otworem strzeleckim (35-40 x 9-12 cm) bez ościeży i z rozglifieniem do wnętrza. Strzelnice wyposażono także w drewniane podpórki na ręczną broń palną.
Obwód muru wzmacniało około 12 czworobocznych baszt, przewyższających jego koronę co najwyżej o jedną kondygnację i wysuniętych w całości przed jego lico. Były rozmieszczone dość równomiernie co około 40-60 metrów, poza chronioną rzeką stroną północną, gdzie znajdowało się ich znacznie mniej. Dodatkowo w narożnikach północno – wschodnim i północno – zachodnim umieszczono baszty cylindryczne, lepiej nadające się do obrony tych newralgicznych miejsc. Jedyna zachowana baszta czworoboczna po stronie północno – wschodniej otrzymała dwa prostokątne otwory strzeleckie od czoła, na poziomie przyziemia.
Tuż przed murem obronnym przekopano nawodnioną fosę (napełnianą z pobliskiego stawu Jordán), po zewnętrznej stronie obmurowaną. Obiegała on miasto z trzech stron, za wyjątkiem odcinka północnego, chronionego rzeką. Najbardziej wysuniętym w przedpole elementem fortyfikacji był ziemny wał. Podobnie jak fosa zabezpieczał on miasto z trzech stron, za wyjątkiem chronionej Jihlavą północy. Po stronie zachodniej prawdopodobnie nie sięgał rzeki, ale dochodził jedynie strumienia, który znajdował pod miastem ujście do Jihlavy.
Miasto posiadało trzy bramy: Jejkovską (Brneńską) na wschodzie, Klasztorną (Jihlavską) na zachodzie i Znojemską (Wiedeńską) na południu. Wschodnia brama łączyła się praktycznie bezpośrednio z rynkiem, zachodnia połączona była z nim krótką uliczką, zaś brama Znojemska znajdowała się w pobliżu kościoła św. Marcina, który wraz ze swą masywną wieżą zachodnią zajmował eksponowaną i ważną ze względów obronnych pozycję. Bramy miały formę czworobocznych w planie baszt z przejazdami w przyziemiu, usytuowanych w całości wewnątrz obwodu, a w stronę przedpola wysuniętych szyjami przedbramia. Co więcej przed linią fosy przejazdy bramy wschodniej i południowej od przełomu XV i XVI wieku przechodziły w obłe barbakany, także otoczone przekopem. Jakąś formę zewnętrznego przedbramia miała również brama zachodnia. Wjazdy do barbakanów nie zostały ustawione pod skosem, lecz w rzadziej spotykany sposób, na wprost, od czoła. Barbakan bramy Znojemskiej miał mury zwieńczone krenelażem i przedzielone dwoma rzędami kluczowych otworów strzeleckich.
W odróżnieniu od pobliskiego klasztoru benedyktyńskiego, miasto posiadało bardzo niekorzystne, trudne do obrony położenie. Usytuowanie w dolinie wymusiło budowę pod koniec okresu średniowiecza wysuniętych daleko w przedpole obwarowań, które eliminowałyby wywołane niekorzystnymi warunkami terenowymi zagrożenia. Najważniejsze z nich znajdowały się na skalistym wzniesieniu zwanym Hrádek, znajdującym się na przeciwnym brzegu rzeki, gdzie górowały około 40 metrami nad północno – zachodnim fragmentem obwarowań miejskich. Pozostałe obwarowania utworzono na wzniesieniu Strážna Hořa, położonym w odległości niemal 700 metrów na południowy – zachód od miasta oraz na południe od centrum Třebíča.
Hrádek chroniony był z trzech stron skalnymi skarpami nadrzecznego cypla o rzucie zbliżonym do pięcioboku o średnicy około 25-28 metrów. Jedynie od północy i północnego – wschodu dostęp do niego był przystępny, ale na odcinku tym zabezpieczono się przekopem o szerokości około 15 metrów i ziemnym wałem. Fortyfikacje składały się z muru obronnego wzniesionego na planie zbliżonym do trójkąta oraz wysuniętej przed niego w stronę przekopu, wtórnie dobudowanej cylindrycznej wieży działowej. Wieża posiadała zewnętrzną średnicę 8,8 metra i mury grubości 1,8-1,9 metra, wzniesione z grubsza ciosanego kamienia granitowego, łączonego zaprawą wapienną. Wnętrze dzielone było drewnianym stropem na co najmniej dwie kondygnacje. W przyziemiu utworzono cztery radialnie rozmieszone otwory strzeleckie, w tym trzy tego samego typu na wysokości 1-1,2 metra (odpowiedniej dla stojącego strzelca) i jeden specjalnego przeznaczenia na wysokości 1,7 metra. Wszystkie skierowane były w stronę przekopu, a więc przeciwnie do miasta. Trzy zwykłe były obustronnie rozglifione, z prostokątnymi otworami i poprzecznymi belkami do opierania hakownic. W dwóch przypadkach ościeża w części wewnętrznej były poziome, a w partiach zewnętrznych (przed stanowiskiem broni) wyraźnie wznoszące, co było potrzebne ze względu na posadowienie wieży na dnie rowu. Odmienny, czwarty otwór o lejkowatym wylocie służył zapewne do rzucania przedmiotów wybuchowych, czemu odpowiadało jego nietypowe nachylenie.
Stan obecny
Miejski mur obronny zachował się do dnia dzisiejszego w paru fragmentach, najdłuższych i najlepiej widocznych po stronie północnej, tuż nad rzeką. Przetrwał również odcinek południowo – wschodni i wschodni, są one jednak częściowo ukryte pośród współczesnej zabudowy miejskiej. Niektóre zachowane odcinki muru są obniżone w stosunku do stanu pierwotnego, choć na części widoczny jest nawet krenelaż z otworami strzeleckimi. Spośród baszt zachowała się częściowo, na poziomie przyziemia, tylko jedna, czworoboczna, w części północno – wschodniej miasta. Po drugiej stronie rzeki, na wzgórzu obejrzeć można ruiny cylindrycznej wieży zewnętrznych obwarowań miasta. Choć zachowały się jedynie dwie z jej kondygnacji, pozostaje ciekawym zabytkiem późnogotyckich fortyfikacji, zwłaszcza że wciąż posiada otwory strzeleckie oraz unikatowy otwór do rzucania ładunków wybuchowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Předsunutá bašta města Třebíče na tzv. Hrádku, „Průzkumy památek XXIV”, 2/2017.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.