Historia
Początki klasztoru sięgały okresu panowania księcia Borzywoja II w pierwszych latach XII wieku. Na Morawach rządy sprawował wówczas Oldrzych Brneński oraz jego brat Luitpold Znojemski, którzy mieli ufundować kościół św. Benedykta i osadzić przy nim benedyktyńskich mnichów pod przywództwem pierwszego opata o imieniu Kuno. Świątynia konsekrowana została w 1104 roku przez biskupa praskiego Hermana. W kolejnych latach pierwsze nadania powiększyli następni władcy: książę Wratysław Brneński oraz Konrad II Znojemski. Wynikałoby z tego, iż klasztor w początkowym okresie służył za rodową budowlę dla brneńsko – znojemskiej linii dynastii Przemyślidów, która zwiększała tym samym swój prestiż, konkurując z Przemyślidami z Pragi. Morawska gałąź Przemyślidów osiągnęła szczyt znaczenia, gdy syn Konrada II, książę Konrad II Otto, w 1182 roku zajął całe Morawy, a w latach 1189 – 1191 także praski stolec książęcy. Fakt, że klasztor dostał się wówczas pod zarząd kaplicy zamku w Brnie, świadczył o jego roli dla rodu Konrada.
Prawdopodobnie w latach 20-tych XIII wieku, za opata Arnolda, rozpoczęto wznoszenie nowego, wspaniałego kościoła klasztornego. Budowę rozpoczęto od krypty, następnie wzniesiono prezbiterium z chórem, a dalej przystąpiono do budowy korpusu nawowego. Prace nad nim kontynuowano po 1243 roku, za opata Henryka, oraz za Arnolda II przed 1255 rokiem. Były to więc czasy gdy na Morawach rządzili margrabiowie związani z królami czeskimi: brat Przemysła Ottokara I – Władysław Henryk, brat Wacława I – Przemysł oraz młody późniejszy król Przemysł Ottokar II. O pomyślnym rozwoju klasztoru świadczyło założenie w latach 70-tych XIII wieku benedyktyńskiego miasta Třebíč na prawym brzegu Jihlavy.
W okresie anarchii i niepokojów, przed wstąpieniem Jana Luksemburczyka na tron czeski, dobra klasztorne, podobnie jak cały kraj, zostały spustoszone. Wraz z początkiem panowania Luksemburczyka nastąpiła konsolidacja třebíčkiego majątku, a sytuacja poprawiła się w drugiej połowie XIV wieku za margrabiego Jana Henryka. W okresie tym klasztor był w regionie centrum edukacji. Działalność przyklasztornej szkoły zapewniała świeckim podstawy gramatyki, logiki, retoryki, arytmetyki, geometrii, astrologii i muzyki. Na terenie klasztoru tworzono także ręcznie pisane i zdobione księgi liturgiczne i świeckie. Ekonomiczna sytuacja klasztoru pogorszyła się ponownie pod koniec XIV wieku, zaś wojny husyckie dodatkowo pogłębiły jego zły stan. Zarówno miasto jak i klasztor na przełomie 1424 i 1425 zdobyły wojska Jana Žižki. Pod koniec 1425 roku wojska margrabiego Albrechta i króla Zygmunta Luksemburczyka na krótko i bezskutecznie oblegały klasztor. Husyci utrzymywali Třebíč prawdopodobnie do 1435 roku. Przypuszczalnie w trakcie wycofywania się zniszczyli klasztorne zabudowania, aby nie mogły zapewnić ochrony lub służyć jako warownia dla strony katolickiej.
W połowie XV wieku, za urzędowania opata Trojana, zabudowania konwentu ufortyfikowano. Prace przeprowadzono przed atakiem wojsk węgierskich na Třebíč w 1468 roku. Od 12 maja przez kilka tygodni klasztoru broniła czeska armia pod dowództwem Václava Vlčka z Čenova i Viktorina, syna Jerzego z Podiebradów, przy wsparciu wiernego Podiebradom opata Matěja. Viktorinowi udało się po niecałym miesiącu uciec z oblężenia. Przedarł się on do obozu swego brata Henryka, a Vlcek i reszta obrońców opuściła klasztor dziewięć dni później, po kapitulacji i zagwarantowaniu możliwości swobodnego odejścia. Po zdobyciu klasztor i kościół zostały poważnie uszkodzone i spłonęły. Węgierski król Maciej Korwin przekazał miejscowe dobra w zastaw panom ze Šternberka, jako odszkodowanie za koszty poniesione w jego służbie.
W 1491 roku król Władysław II przyznał klasztor na zasadzie zastawu możnemu Vilémowi z Pernštejna, przez co ostatecznie przeszedł on w ręce świeckie. Warunki zastawu uniemożliwiały bowiem reaktywowanie konwentu. Nowy właściciel rozpoczął naprawy, kontynuowane przez Arkleba Cernohorskiego z Boskovic, który w 1528 roku wypędził z klasztoru ostatnich mnichów. Na skutek napraw konwent przekształcono na renesansowy pałac, przy czym część pierwotnych zabudowań wyburzono. W drugiej połowie XVI wieku kolejni właściciele, Osovšcy z Doubravice, na terenie bazyliki zbudowali browar, przedłużyli skrzydło południowe ku zachodowi i nadbudowali całość zabudowań wokół dawnego wirydarza o dodatkowe piętro.
W XVII wieku dawny klasztor nie został zbytnio dotknięty wojną trzydziestoletnią, mimo że był oblegany przez Szwedów w 1643 roku. Pod koniec XVII wieku Rudolf František Augustin z Valdštejna prowadził w pałacu prace naprawcze i dalsze przebudowy, zakończone ostatecznie w latach 20-tych XIX wieku. Pierwsze prace renowacyjne zaczęto przeprowadzać pod kierownictwem Kamila Hilberta przed drugą wojną światową, oraz w latach 50-tych XX wieku.
Architektura
Klasztor wzniesiony został na lewym (północnym), wysokim brzegu rzeki Jihlavy, po przeciwnej stronie osady i późniejszego obwarowanego miasta Třebíč, a zarazem blisko przeprawy. Składał się z monumentalnego kościoła oraz sąsiadujących z nim od południa zabudowań klauzury, a także licznych budynków gospodarczych i pomocniczych. Klasztorny kościół św. Prokopa wzniesiono z granitowych kwadr, przy wykorzystaniu piaskowca i również granitu do konstrukcji detali architektonicznych. Uzyskał formę trójnawowej bazyliki z częścią chórową zakończoną na wschodzie wielobokiem oraz z bocznymi kaplicami przy prezbiterium zamkniętymi półkolistymi apsydami. Po stronie zachodniej kościoła stanęła para czworobocznych wież, dzięki czemu budowla osiągnęła całkowite wymiary 65,7 metrów długości i 20 metrów szerokości.
Nawa główna zgodnie z bazylikową formą otrzymała wyższe mury od naw bocznych i oświetlenie własnymi, obustronnie rozglifionymi, półkoliście zamkniętymi, pozbawionymi profilowania oknami. Pomiędzy każde okno, zarówno nawy głównej jak i naw bocznych, wstawiono od północy płytkie przypory (na południu były zbędne z racji usytuowanego tam krużganka), a przy nawie głównej dodatkowo lizeny, zapewniające podział kościoła na przęsła. Horyzontalnie elewacje korpusu zostały artykułowane fryzami arkadkowymi, profilowanymi gzymsami oraz cokołem przy nawach bocznych. Bardzo podobny wygląd uzyskały zewnętrzne elewacje nieco niższego chóru i bocznych kaplic.
Po stronie północnej kościoła, na wysokości trzeciego przęsła korpusu od zachodu, wzniesiono wielką, czworoboczną kruchtę, wyższą niż nawa boczna i przysłaniającą także dwa sąsiednie przęsła. Zwieńczono ją asymetrycznym sklepieniem z siedmioma masywnymi żebrami spiętymi zwornikiem z rozetą. Sklepienie oparto na czterech narożnych i trzech środkowych służkach, pomiędzy którymi od wschodu, zachodu i północy kruchtę otwarto dwoma półkolistymi, profilowanymi arkadami. Arkady podparto licznymi kolumienkami i półkolumienkami o podobnej formie do służek (te same bazy, cokoły, kapitele). Ponad nimi każdą z trzech stron górnego poziomu kruchty przebito dwoma romańskimi biforiami, nad którymi poprowadzono arkadkowy fryz i profilowany gzyms, rozdzielone rzędem czworobocznych wgłębień. Celem kruchty była ochrona wspaniałego północnego portalu wejściowego, wysuniętego ryzalitem przed nawę boczną. Otrzymał on okazałą półkolistą archiwoltę, utworzoną z naprzemiennie ułożonych wałków i różnorodnych wzorów roślinnych, czy też figuralnych. Archiwoltę oparto na profilowanym gzymsie, podtrzymywanym przez kielichowate kapitele w sumie aż szesnastu kolumienek, stojących w linii kolumienek podtrzymujących arkady kruchty. Wszystkie ich okrągłe bazy posadowiono na ciągłym, profilowanym cokole. Podobnie jak w archiwolcie przestrzenie pomiędzy wałkami pokryto bogatą dekoracją (anioły, lilie, motywy geometryczne i roślinne). Tympanon portalu ozdobiony został siedmioma półkolami i osadzony na dwóch narożnych wspornikach o kształtach figur opata z berłem i anioła.
Wschodnie zamknięcie prezbiterium uzyskało nietypową, okazałą formę, w postaci wielobocznej apsydy wspartej na masywnych przyporach podtrzymujących półkoliste arkady. Jej mury posadowiono na cokole w którym przebito okrągłe okna doświetlające kryptę, wypełnione czwórlistnymi maswerkami. Kolejne, dużo większe trzy okrągłe okna o bogato profilowanych ościeżach przebito między przyporami, tuż pod arkadami. Z nich szczególnie wyróżniono okulus środkowy, znajdujący się na osi, wypełniony rozetą i arkadkami z liliami. Powyżej arkad apsydy poprowadzono dwa gzymsy, stanowiące dolną część krytej galerii, kolejnego niezwykłego elementu třebíčkiego kościoła. Galerię otwarto na zewnątrz pięcioma pięciodzielnymi przeźroczami, z których każde rozdzielono sześcioma kolumienkami podtrzymującymi na kielichowatych kapitelach półkoliste, profilowane arkadki. Powyżej galerii poprowadzono gzyms, pierwotnie zdobiony liśćmi zakończonymi okrągłymi pąkami, będący przejawem nadchodzącego gotyku. Nad nim i nad kamiennym daszkiem najwyższą kondygnację apsydy przebito małymi, ośmiobocznymi okienkami o uskokowych ościeżach, nad którymi elewację ozdobiono romańskim fryzem arkadkowym. Od zachodu apsydę połączono z czworobocznym przęsłem chóru klatkami schodowymi, od zewnątrz przybierającymi formę ryzalitowych wieżyczek.
Boczne apsydy przy kaplicach wybudowano dużo niższe, na planie półkoli. Także przy nich zastosowano rozwiązania nietypowe, mianowicie posadowiono je na czworobocznych podstawach przebitych oknami krypty. Co więcej elewacje apsyd pokryto pięciobocznymi lizeno – przyporami z niskimi głowicami. Jedną z głowic przy apsydzie północnej ozdobiono palmetami, inną motywami figuralnymi, zaś obie stały się podporą pod rzeźbione popiersia koronowanych postaci: męskiej i żeńskiej. Ponadto apsydę zwieńczył fryz bogato dekorowanych arkadek oraz gzyms przedstawiający palmety z pąkami, ponownie gotycki element na późnoromańskiej budowli.
Wewnątrz chór kościoła podzielony został na dwa duże, kwadratowe przęsła i pięcioboczną apsydę po stronie wschodniej. Założono nad nimi nietypowe i niezwykłe w tej części Europy sklepienia ośmiodzielne, dopełnione w narożnikach przęseł systemem trójpodporowym. Prawdopodobnie pierwotnie podobne ośmiodzielne sklepienia kopułowe rozciągać się miały także nad nawą główną korpusu i w przestrzeni międzywieżowej, jednak ostatecznie w trakcie prac zastosowano w czterech przęsłach sklepienie sześciodzielne. Wszystkie nawy zostały rozdzielone przez sześć par filarów, na przemian grubszych i cieńszych, tworzących ostrołukowe arkady i podtrzymujących w nawach bocznych sklepienia krzyżowo – żebrowe. Nawy boczne podzielono na siedem przęseł oraz przedłużono o dwa kolejne przęsła po każdej stronie pierwszego przęsła chóru. Duże zachodnie, kwadratowe przęsło nawy głównej wypełniła okazała empora z kruchtą w przyziemiu, otwarta na nawę główną trzema ostrołucznymi arkadami oraz nieco niższymi pojedynczymi arkadami na nawy boczne.
We wschodnim zamknięciu prezbiterium umieszczono w przyziemiu ślepe arkady: pięć czwórdzielnych i dwie zachodnie trójdzielne. Pomiędzy nimi opuszczono do posadzki służki, które w miejscach połączenia z żebrami wyposażono w kielichowate kapitele, płaskorzeźbione liśćmi, pąkami i przedstawieniami figuralnymi. Służki przecięły gzyms podokienny okulusów, a także wyżej gzyms podokienny dwudzielnych, romańskich przeźroczy, otwierających się na galerię apsydy. Wschodnią apsydę oddzielono od przęseł czworobocznych chóru ostrołuczną, profilowaną wałkiem i wklęskami arkadą, nad którą mur przebito na dwóch poziomach wąskimi, romańskimi oknami. Kolejne arkady o sfazowanych archiwoltach rozdzieliły poszczególne przęsła chóru oraz chór od korpusu, przy czym pierwsza osadzona została na podwieszonych konsolach a druga na filarach przyściennych. Zarówno na ich ściany (powyżej archiwolt), jak i na ściany boczne chóru, opuszczono masywne, czworoboczne służki, zakończone geometrycznymi, stosunkowo drobnymi konsolami, zawieszonymi kilka metrów nad posadzką. Co więcej w murach wzdłużnych chóru a także w murach nawy głównej korpusu, utworzono galerie triforium (jedyny znany w Czechach przykład przed pojawieniem się triforium w katedrze praskiej), otwarte do wnętrza dwudzielnymi przeźroczami, rozdzielonymi kolumienkami z gotycką dekoracją liściasto – pąkową.
Krypta, rozciągająca się pod prezbiterium i oboma bocznymi kaplicami, otrzymała wymiary 20 x 25 metrów. Dostęp do niej zapewniały schody w obu wschodnich krańcach naw bocznych. W środkowej i wschodniej części podzielono ją na trzy nawy i wieloboczną apsydę. Na jej ośmioboczne filary z bogato zdobionymi kapitelami o roślinnych motywach nałożono sklepienia krzyżowo – żebrowe oraz sklepienia trójpodporowe nad wschodnim zamknięciem. System sklepienny oparto ponadto na pięciobocznych filarach przyściennych oraz nieprofilowanych, szerokich, ostrołucznych arkadach, przy czym między nawami bocznymi krypty a częścią pod bocznymi kaplicami umieszczono dwie arkady półokrągłe, wewnętrzną wyższą od zewnętrznej. Głowice filarów, podobnie jak w całym kościele, uzyskały wielką różnorodność form: rozwinięte liście z pąkami, liście pozbawione płaskorzeźbionych dekoracji, liście przykryte w dolnej części palmetami lub półpalmetami.
Pod względem zastosowanych elementów architektonicznych i rozwiązań konstrukcyjnych żaden inny budynek tamtych czasów, nie tylko na Morawach, ale gdzie indziej na ziemiach czeskich, nie mógł się równać z kościołem klasztornym w Třebíču. Jego forma była wyraźnie inspirowana architekturą katedr regionu Nadrenii, lecz dekoracyjne elementy świątyni miały także analogie w innych miejscach na zachodzie Europy. Przykładowo portal północny w Třebíču uzyskał formę zbliżoną do portalu kościoła templariuszy w Londynie oraz do zachodniego portalu katedry św. Szczepana w Wiedniu. Rzadkim przypadkiem było w architekturze romańskiej umieszczenie okrągłych okien (główna apsyda), spotykanym w kościele św. Szczepana w Beauvais lub w katerze w Wormacji, a w Czechach jedynie w kościele klasztornym w Oseku. Kościół w Třebíču płynnie łączył elementy romańskie (zewnętrzne elewacje korpusu i chóru z półkolistymi oknami) z gotyckimi (krypta, sklepienia żebrowe, detale architektoniczne w postaci głowic z liśćmi i pąkami).
W pierwszej połowie XIII wieku po południowej stronie bazyliki wzniesiono trzy skrzydła zabudowań klasztornych, otaczających wraz z wczesnogotyckimi krużgankami i kościołem nieregularny, trapezowaty wirydarz. Skrzydło zachodnie łączyło się z fasadą kościoła tworząc niewielki uskok muru, natomiast skrzydło wschodnie sąsiadowało z dwoma skrajnymi przęsłami nawy południowej. Skrzydło południowe, które połączyło oba powyższe skrzydła klauzury, stanęło tuż nad wysokimi, nadrzecznymi skarpami. Skrzydła były piętrowe, a także częściowo podpiwniczone, co zawdzięczały opadającym stokom wzgórza.
W południowo – wschodniej części założenia stał czworoboczny budynek o wymiarach 12,1 x 9,1 metrów, wzniesiony z kamiennych kwadr, prawdopodobnie o pałacowym charakterze, wykorzystywany przez świeckich gości opactwa. W szczytowej fazie posiadał on co najmniej dwie kondygnacje, rozdzielone płaskim, drewnianym stropem, z wejściem prowadzącym na parter, a dolną kondygnacją umieszczoną poniżej poziomu gruntu (za sprawą nachylenia nadrzecznych stoków). Od zachodu budynek otoczony był murem wykorzystanym później jako przypora. Od wschodu w drugiej fazie poszerzony został przy użyciu łamanego kamienia o część podzieloną poprzeczną ścianą na dwa identyczne pomieszczenia, wydłużone na linii wschód – zachód. Jednocześnie ten dotychczas wolnostojący budynek, który osiągnął wymiary 25,9 x 9,1 metra, połączono z południowym skrzydłem klauzury. W ten sposób zbudowano bardzo długie skrzydło, które przy wirydarzu zajmowało całą południową stronę zespołu klasztornego nad rzeką Jihlavą.
Co najmniej od połowy XV wieku klasztor posiadał własne obwarowania w postaci muru obwodowego, wzmocnionego paroma wieżami (według źródeł pisanych z XVI wieku miało ich być aż siedem), oraz poprzedzonego fosą, utworzoną od najbardziej zagrożonej strony zachodniej. Na południu bowiem znajdowały się strome zbocza opadające do Jihlavy, a od strony północnej i wschodniej podobnie zabezpieczeniem były stoki wzniesienia. Czworoboczna wieża znajdowała się pośrodku zachodniego odcinka murów, w narożniku utworzonym przez dwie kurtyny, kolejna być może po stronie wschodniej. Jedyna znana brama z okresu średniowiecza znajdowała się w okolicy północnej kruchty bazyliki, przy czym zwrócona była na wschód, ku przeprawie rzecznej i miastu. W okresie późnego gotyku wybudowano przy niej długą szyję bramną. W czasie rozkwitu klasztorne podzamcze sięgało aż mostu na rzece.
Stan obecny
Długa i burzliwa historia klasztoru spowodowała, iż niestety nie dotrwał on w pierwotnym stanie. Gruntownie przebudowano fasadę zachodnią kościoła, współcześnie odbudowana musiała zostać przyprezbiterialna kaplica południowa z apsydą, a sklepienie nawy głównej korpusu oraz częściowo arkady międzynawowe to efekt gotyzujących prac z okresu baroku. Ponadto dwa okrągłe okna wschodniej, wielobocznej apsydy utraciły maswerki, przekształcono okno półkolistej apsydy północnej, wymieniono część kolumienek i głowic pięciodzielnych przeźroczy apsydy, przekształcono północną wieżyczkę schodową, powiększono część okien w korpusie nawowym oraz podwyższono dwie z trzech arkad zachodniej kruchty pod emporą. Znacznie przebudowane zostały zabudowania klasztornej klauzury.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, red. Fiala Z., Jižní Morava t. I, Praha 1981.
Kolařík V., Merta D., Peška M., Ke stavební dispozici areálu bývalého benediktinského opatství v Třebíči, „Archaeologia historica”, vol. 36, 2011.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Macoszková N., Benediktinský klášter v Třebíči, České Budějovice 2013.