Historia
Zamek został założony w drugiej połowie XIII wieku lub najpóźniej na początku XIV wieku przez ród panów z Vartemberka. Zbudowano go na przygranicznym terenie, gdzie stykały się ze sobą ziemie Królestwa Czeskiego, Śląsk i Łużyce. Pierwszym znanym właścicielem zamku był Vaněk z Vartemberka, oskarżany przez sąsiadów o liczne rozboje i zbrojne wypady. Z ich powodu w 1337 roku na Tolštejn wyprawiły się wojska miast Górnych Łużyc, które zdobyły go i zniszczyły. Na początku XV wieku najwyraźniej naprawiony zamek Vartemberkowie sprzedali Hynkowi Berce z Dubé, którego ród łączył swe posiadłości na północy królestwa.
W okresie wojen husyckich Tolštejn uniknął większych działań militarnych, zapewne dzięki sprzyjaniu ówczesnych właścicieli stronnikom Kielicha i organizowaniu wypraw łupieżczych przeciwko Łużyczanom, pomimo iż panowie z Dubé pozostali katolikami. W 1425 roku na zamku miał być więziony złapany przez husytów jeden z budziszyńskich dowódców, a rok później pod zamkiem przechodzić miała nie niepokojona zbrojna wyprawa husytów. W tym samym roku bezdzietnie zmarł Jan Berka z Dubé, przez co Tolštejn w spadku przypadł jego bratu Hynkowi młodszemu. Ten kontynuował zbrojne wypady do Łużyc, podobnie jak jego brat Jindřich z Falkenštejna na Vildštejnie. Łużyczanie w 1427 roku wynegocjowali z panami z Dubé traktat i próbowali zająć lub kupić Tolštejn, aby go zniszczyć, ale z powodu oporu właścicieli nie udało im się tego dokonać. Gdy w latach 40-tych zagrożenie husyckie zmniejszyło się, ówczesny właściciel Tolštejnu, Albrecht Berka z Dubé, oddał się wraz z zamkami Tolštejn i Vildštejn pod opiekę książąt saskich.
Na początku drugiej połowy XV wieku zamek został rozbudowany i wzmocniony. Gdy w okresie tym do władzy doszedł husycki król Jerzy z Podiebradów, Albrecht Berka związał się z obozem politycznym jego przeciwników. Aktywnie wystąpił przeciwko królowi i organizował zbrojne napady na swych przeciwników. Z tego powodu został wezwany przed sąd do Pragi, aby odpowiedzieć na oskarżenia, lecz co oczywiste nie stawił się. W 1463 roku król wysłał wojsko pod dowództwem Jana Vartemberka i krewniaka Jindřicha z Dubé, które obległo i zdobyło Tolštejn, choć Albrecht zdołał zbiec do Wrocławia. Ostatecznie w 1464 roku został skazany zaocznie na utratę całego majątku, w tym Tolštejna, który został przejęty przez Jana z Vartemberka. Ten zmarł jeszcze w tym samym roku, a jego syn Kryštof został nowym właścicielem zamku, który powierzył w zarząd burgrabiemu Romberkowi z Heřmanic. Gdy parę lat później papież ogłosił klątwę na Jerzego z Podiebradów, Kryštof z Vartemberka zachował lojalność wobec swego władcy. W 1467 roku papieski legat, chcąc pomóc Albrechtowi Berce z Dubé odzyskać Tolštejn, rzucił na niego klątwę, przez co w odpowiedzi garnizon zamku zorganizował wyprawę na katolickich Łużyczan. To z kolei w 1469 roku sprowokowało odwetowy atak na Tolštejn, który jednak wytrzymał oblężenie.
W 1471 roku zamek kupili książęta sascy Albrecht i Arnošt, lecz już w 1485 roku odsprzedali go rycerzom ze Šlejnic. Z ich inicjatywy na przełomie XV i XVI wieku zamek został wzmocniony nowymi obwarowaniami dostosowanymi do obrony przy użyciu broni palnej. Dobre czasy dla Tolštejnu skończyły się w 1586 roku, kiedy to Kryštof i Hanuš Haugolt Šlejnicowie sprzedali go Jerzemu Mehlovi ze Střelic. Po nim właścicielem był jeszcze Baltazar ze Šlejnic i od 1607 roku Radslav Vchynský. Na początku XVII wieku zamek nie spełniał już jednak wymogów nowożytnej rezydencji mieszkalnej i został opuszczony. Co prawda ruiny były jeszcze wykorzystane w 1642 roku w trakcie szwedzko – cesarskich walk, jednak przyczyniły się one tylko do dalszych zniszczeń, po których nie przeprowadzano już żadnych napraw.
Architektura
Zamek wzniesiono na charakterystycznym wzgórzu z dwoma masywnymi formacjami bazaltowych skał. Jego zbocza po stronie wschodniej opadały do głębokiej doliny. Na tamtym odcinku stoki były najwyższe i najbardziej strome, podobnie ciężko dostępne było wzniesienie od północy i południa. Po stronie zachodniej natomiast, gdzie cypel wzgórza łączył się szyją z pozostałą częścią masywu, ochronę zapewniały przede wszystkim prawie pionowe klify skał, niejako tworzące czoło zamku.
Wygląd Tolštejnu z XIII i XIV wieku nie został rozpoznany, gdyż wszystkie najstarsze budowle uległy zatarciu na kamiennym podłożu, w wyniku późniejszych przekształceń i zniszczeń. Możliwe, iż dominującym materiałem wykorzystanym przy jego wznoszeniu było wówczas drewno. Szczyt najwyższej skały, połączonej murem z drugim ostańcem, być może zajmowała wieża strażniczo – obronna. Budynek mieszkalny mógł się znajdować na bardziej płaskim terenie na północ od wieży. Najstarsza brama przypuszczalnie zajmowała miejsce wjazdu z okresu późnogotyckiego, gdzie teren był najbardziej dogodny do poprowadzenia drogi dojazdowej.
Przebudowa zamku z drugiej połowy XV wieku przede wszystkim miała na celu przystosowanie go do obrony przy użyciu broni palnej. Od południowo – wschodniej strony, którędy biegła droga dojazdowa, na stoku wzgórza wzniesiono masywny mur tarczowy o grubości aż trzech metrów, wzmocniony w narożu niedużą okrągłą wieżą, umożliwiającą flankowanie położonej poniżej drogi dojazdowej i bramy. Dolna część wieży była pełna, bez pomieszczeń we wnętrzu. Brama znajdowała się po stronie wschodniej, a po wewnętrznej stronie do muru tarczowego przystawiono spory, prostokątny budynek o niejasnym przeznaczeniu.
Kolejne modernizacje miały miejsce na przełomie XV i XVI wieku. Starsza brama została wówczas zastąpiona prostokątnym budynkiem wjazdowym, za którym droga u podnóża wzgórza zakręcała łukiem na północny – zachód. Przed nią powstał nowy mur, wzmocniony od północnego – wschodu wieloboczną, otwartą od wewnątrz wieżą działową ze strzelnicami przebitymi w ścianie o grubości 2,8 metra, a na północnym – zachodzie przez mniejszą wieżę na planie podkowy (prawdopodobnie z więzieniem w piwnicy). Miała ona trzy kondygnacje i wejście na wysokości pięciu metrów. Pomiędzy nimi usytuowano wysunięty poza lico muru prostokątny budynek, zapewne także przystosowany do pełnienia funkcji obronnych. W obrębie tych murów znajdowały się wszystkie niezbędne budynki mieszkalne i gospodarcze, w tym pałac zamkowy, pomieszczenia dla garnizonu, stajnie i spiżarnie.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego zachowały się pozostałości muru północno – wschodniego oraz muru tarczowego wraz z ruinami wież i budynku w ich ciągu. Niestety najstarsza część zamku na skalnych ostańcach jest praktycznie niewidoczna. W ostatnich latach zabytek poddano częściowej renowacji i przystosowano dla turystów, co niestety poskutkowało przykryciem wieży podkowiastej wysokimi i brzydkimi barierkami.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Severní Čechy, t. III, red. Z.Fiala, Praha 1984.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Špráchal P., Tolštejn. Zřícenina hradu jihozápadně od Varnsdorfu, Hukvaldy-Dobrá 2013.