Historia
Klasztor premonstratensów w Teplá został ufundowany w 1193 roku przez rycerza Hroznatę, który sprowadził premonstrateńskich (norbertańskich) mnichów z praskiego Strahova. Na decyzję Hroznaty wpływ miała chęć udziału w trzeciej wyprawie krzyżowej do Ziemi Świętej z 1188 roku, na którą ostatecznie się nie wybrał z powodu zmiany władcy czeskiego i wyjazdu do Włoch na koronację Henryka VI. Tam w 1191 roku został zwolniony przez papieża Celestyna III z przysięgi krucjatowej, z zastrzeżeniem, że wzniesie w swych dobrach klasztor. Ponieważ reguła zakonna premonstretansów wymagała funkcjonowania w pewnej odległości od zamieszkałych miejsc, do założenia klasztoru wybrano odludne tereny w pobliżu przygranicznych puszcz, około 2 km na południe od wsi Teplá. W 1197 roku, podczas kolejnej nieudanej próby udania się do Ziemi Świętej, Hroznata uzyskał od papieża dla niedawno założonego konwentu trzy akty zwiększające ochronę i prestiż. Pierwszym papież przyjął klasztor pod swoją opiekę i potwierdził jego własność. Drugi dawał opatowi prawo do noszenia mitry i pierścienia, a trzecia dotyczył odpustów, zapewne związanych z funduszami potrzebnymi na budowę.
Na przełomie XII i XIII wieku Hroznata postanowił opuścić życie świeckie i za zgodą papieża Innocentego III sam wstąpił do ufundowanego przez siebie klasztoru, którym od 1203 roku zaczął zarządzać. Pierwszy opat klasztoru, Jan, ustanowił go wówczas prepozytem. W 1217 roku w trakcie jednego z objazdów klasztornych włości Hroznata dostał się do niewoli rycerza rozbójnika, Konrada z Hohenberku, który zażądał od konwentu okupu w zamian za jego uwolnienie. Rzekomo sam pojmany miał tego opatowi zakazać, przez co porywacze na zamku Starý Hrozňatov próbowali złamać go głodem, pragnieniem i zimnem, w wyniku czego Hroznata zmarł jeszcze w tym samym roku. Po wydaniu zwłok został on pochowany w ufundowanym przez siebie klasztorze, a cała jego administracja i majątek skoncentrowały się już w rękach opata.
W kolejnych latach klasztor prowadził intensywną kolonizację pobliskich ziem, bogacił się dzięki licznym nadaniom i był powiększany. W 1232 roku ukończono budowę kościoła klasztornego, który konsekrował biskup praski Jan II, przy obecności króla Wacława I. Pierwsze nieszczęścia i zniszczenia nadciągnęły w 1278 roku, w niespokojnym okresie po śmierci króla Przemysła Ottokara II w bitwie pod Suchymi Krutami. Klasztor został wówczas splądrowany i spalony przez oddziały brandenburskie, a opat Hugo wraz z braćmi uciekł do Pilzna. Powrócili oni dopiero po 1284 roku, kiedy rządy przejął król Wacław II. Zakonnicy musieli wówczas bronić swojej własności i przywilejów przed próbami zagarnięcia majątku. Co prawda już w 1285 roku opat Hugo po raz drugi konsekrował odbudowany kościół klasztorny, ale dokument królewski potwierdzający wszelkie przywileje, wolności i mienie konwent uzyskał dopiero w 1293 roku. Spokojniejszy okres dla konwentu nastąpił w czasach panowania Karola IV, jednak wkrótce potem, w latach 1380 – 1381, okoliczne ziemie zostały dotknięte epidemią dżumy, której uległ opat wraz z wieloma członkami zakonu. Epidemia wyludniła także wiele okolicznych wsi, co negatywnie wpłynęło na sytuację ekonomiczną klasztoru. Opat Bohuš z Otěšic ratował sytuację wzywając nowych kolonistów z terenów Niemiec, musiał za to zmierzyć się z wymogiem głoszenia kazań zarówno po czesku, jak i po niemiecku.
Okres wojen husyckich, tragiczny dla wielu czeskich kościołów i klasztorów, udało się premonstratensom z Teplá przetrwać bez większych zniszczeń. W 1421 roku maszerujące w pobliżu wojska husyckie skierowały się bezpośrednio do Tachova, a w 1424 oddziały Jana Žižki w drodze do Pilzna znów szczęśliwie dla mnichów ominęły klasztor. Choć nie doznał on bezpośrednich zniszczeń, to jednak długa wojna zrujnowała go ekonomicznie. Szczególnie dotknęły konwent zwiększone wymagania finansowe cesarza Zygmunta Luksemburczyka, natomiast okolice klasztoru, bardzo ucierpiały w wyniku grabieży krzyżowców, którzy przybyli w okolice ze swojego obozu w Tachovie. Z gospodarczych problemów zakonnicy wychodzili stopniowo w drugiej połowie XV wieku, pod przewodnictwem opata Zygmunta Hausmanna, który utrzymywał dobre stosunki z husyckim królem Jerzym z Podiebradów, narażając się jednak przez to na ataki miejscowej katolickiej szlachty. Oskarżony o herezję i obłożony klątwą, sprowokował splądrowanie klasztoru w 1467 roku przez wojska katolickich panów z Plavna i Švamberka.
Okres spokoju w czasie rządów Władysława II Jagiellończyka i opata Zygmunta umożliwił klasztorowi, dzięki piętnastoletniemu zwolnieniu z opłat i pozwoleniu na otwarcie nowych kopalń srebra, na odbudowę zniszczonych budynków, założenie biblioteki i wprowadzenie kosztownej dekoracji do kościoła klasztornego (srebrne posągi świętych). W 1490 roku odrestaurowana świątynia została ponownie konsekrowana, zaś w klauzurze opat Zygmunt umocnił dyscyplinę klasztorną według reguły św. Augustyna, pomimo sprzeciwów niektórych braci, ale ze wsparciem króla Władysława II Jagiellończyka. Ubocznym skutkiem reformy Zygmunta było zwiększenie liczby ludności niemieckojęzycznej, a przez to narastanie konfliktów narodowościowych oraz krytyka opata za promowanie w klasztorze niemieckich kapłanów, co wynikało głównie z jego starań o poparcie dla reformy u saksońskich premonstratensów. Zygmunt Hausmann zmarł w 1506 roku, przez co był najdłużej sprawującym swą funkcję opatem w historii klasztoru.
W pierwszej połowie XVI wieku wraz z ciągłym napływem z Saksonii szerzących luterańską wiarę górników, rosły napięcia społeczne i religijne, a także spory z miastem Teplá, w wyniku których mieszczanie nawet na krótki okres pojmali opata Petra II, który ostatecznie został wyzwolony przez poddanych ze wsi Vidžín. Następcą Petra w okresie postępującej reformacji był opat Antonín, a po nim od 1535 roku Jan Kurz. Za jego rządów, w 1549 roku, praktycznie cały konwent (za wyjątkiem dwóch zakonników) wymarł z powodu zarazy, choć nie przeszkodziło to Janowi w 1550 roku w otwarciu przyklasztornej szkoły. Jan Kurz ufundował także szpital w Teplá, a kiedy zmarł dziewięć lat później, mimo wszelkich przeciwności pozostawił klasztor w stosunkowo dobrym stanie.
W 1611 roku zabudowania klasztorne po raz trzeci w swojej historii spłonęły. Kolejnych szkód klasztor doznał od obu stron konfliktu w czasie wojny trzydziestoletniej. Cesarz Ferdynand II zażądał podwyższenia podatków, przez dobra konwentu przemaszerowywały wielokrotnie grabiące je wojska, a w 1619 roku zdemoralizowani bracia wybierali spośród siebie opata chłopa, który następnie dzielił majątek klasztorny z panami protestanckimi. W 1641 i 1648 opactwo było plądrowane przez Szwedów, natomiast już po wojnie, w 1659 roku, zabudowania zniszczył kolejny pożar. Wymusiło to wielką odbudowę, a zarazem barokową przebudowę klasztoru w latach 1690 – 1724, w okresie rządów opata Raimunda II Wilferta. W XVIII wieku wojny śląskie przyniosły wiele szkód, jednak dzięki opatowi Hieronimowi Ambrosowi klasztor prosperował również w tym okresie, stając się politycznym, gospodarczym i kulturalnym centrum całego regionu. Większość XIX wieku naznaczona była względnym spokojem i dobrobytem klasztoru. W czasach opata Clementsa dokonano wielu przekształceń. W 1888 roku założono aptekę, stajnie, młyn i browar, w klasztorze uruchomiono pocztę i biuro telegraficzne, a następnie wzniesiono budynek biblioteki i muzeum. W 1945 roku niemieccy mnisi zostali wydaleni, a pięć lat później klasztor został zajęty przez wojsko czechosłowackie. Społeczność mnichów powróciła do Tepli w 1989 roku, rozpoczęto też wówczas pierwsze prace renowacyjne.
Architektura
Klasztor założony został na usianym niewysokimi pagórkami terenie, po zachodniej stronie rzeki Teplá, której koryto wykorzystano do utworzenia stawów rybnych i kanałów, zapewniających wodę do celów gospodarczych i sanitarnych. Centralną część założenia zajmował monumentalny kościół klasztorny oraz po jego południowej stronie otoczony trzema skrzydłami i krużgankami wirydarz. Całość klasztoru wraz z zabudową gospodarczą i pomocniczą (młyn, spichrze, stodoły, chlewy itp.) otoczona została wielobocznym w planie, zbliżonym do owalu murem obwodowym, w długości którego po stronie zachodniej wzniesiono czworoboczny budynek bramny. Od czołowej strony klasztoru mur mógł być wzmocniony obłymi basztami.
Kościół klasztorny został wzniesiony jako trójnawowa budowla o bardzo długim, dziewięcioprzęsłowym korpusie nawowym, z transeptem oraz prezbiterium po stronie wschodniej i dwuwieżową fasadą zachodnią. Przy wschodnich ścianach transeptu dostawiono zakończone apsydami kaplice, przy czym ponad kaplicą północną umieszczone zostało na piętrze romańskie pomieszczenie oświetlane oknem w północnej ścianie. Dostępne było ono za pomocą kręconych schodów wstawionych w wąską przestrzeń pomiędzy kaplicą a prezbiterium. Apsyda zamykała pierwotnie także od wschodu jednoprzęsłowe prezbiterium, ale w XIV wieku przekształcona została na gotyckie, wieloboczne zamknięcie, wzmocnione przyporami, pomiędzy którymi przepruto wysokie ostrołukowe okna. Całkowita długość świątyni osiągnęła wówczas przeszło 63 metry, szerokość korpusu 16,7 metra, a wysokość 11,5 metra.
Szczególną uwagę poświęcono elewacjom wież zachodnich kościoła, łączącym styl romański z nadchodzącym wczesnym gotykiem. Ich naroża zaopatrzono w lizeny, połączone arkadowymi fryzami w zwieńczeniu dwóch górnych kondygnacji. Okna wież otrzymały formę dwudzielną z trójlistnymi zamknięciami, pomiędzy którymi umieszczono nieduże przeźrocza (część z nich o formie lilii). Wszystkie otwory umieszczono w ostrołukowych, uskokowych niszach wypełnionych wałkami z parą kielichowatych kapiteli przy każdym boku. Gotycką formę uzyskało także duże okno w północnej ścianie transeptu, rozglifione na zewnątrz, zwieńczone ostrołukiem.
Wewnątrz kościół zwieńczono sklepieniami krzyżowymi, zarówno w korpusie nawowym, prezbiterium, jak i transepcie. Pojedyncze przęsło prezbiterium oraz trzy przęsła transeptu otrzymały w planie kształt kwadratów, podobnie jak przęsła naw bocznych. Natomiast nawa główna podzielona została przęsłami prostokątnymi o szerokości równej prezbiterium, tworząc klasyczny system travé, najstarszy na terenie Czech. Nawy rozdzielono filarami o przekroju ośmioboku, które niosły pomiędzy sobą ostrołukowe, nieprofilowane arkady, przy czym masywniejsze filary użyte zostały przy wieżach zachodnich i na przecięciu naw. W przestrzeń międzywieżową wstawiono emporę. W gotyckim prezbiterium żebra opuszczono na obłe służki z głowicami zdobionymi płaskorzeźbionymi liśćmi.
Pierwotne zabudowania klauzury przystawiono do południowej strony kościoła, który tworzył jeden z czterech boków zamykających wewnętrzny, otoczony krużgankami wirydarz. Spośród skrzydeł największe było południowe, przedłużone w kierunku wschodnim, w stronę klasztornego stawu. Prawdopodobnie mieścił się w nim refektarz, który musiał sąsiadować z klasztorną kuchnią oraz być może z kalefaktorium, czyli z pomieszczeniem ogrzewanym w okresie zimowym. Jako, iż pod środkową częścią skrzydła południowego w pobliżu styku ze skrzydłem wschodnim przebiegał połączony ze stawem kanał, doszukiwać się można tam latryn. Najpewniej skomunikowane były one z dormitorium, które najczęściej umieszczano na piętrze skrzydła wschodniego. Przyziemie tego ostatniego mogło mieścić kapitularz, czyli salę zebrań i narad mnichów oraz fraternię, przeznaczoną do wykonywania prac ręcznych, najczęściej w okresie zimowym. Fraternie często pełniły rolę skryptoriów w których bracia przy pulpitach przepisywali księgi.
Stan obecny
Kościół klasztorny choć został częściowo przebudowany w okresie nowożytnym, stanowi dziś bardzo cenny zabytek architektury romańskiej z najstarszymi na terenie Czech elementami wczesnego gotyku. Niestety zmianom uległa dolna część fasady zachodniej wraz z portalem wejściowym, boczne okna korpusu nawowego, okna kaplic przy transepcie, a także zbarokizowane wnętrze. Gruntownej przebudowie uległy także zabudowania klasztornej klauzury, od strony zewnętrznej pozbawione jakichkolwiek średniowiecznych cech stylistycznych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Foltýn D., Sommer P., Vlček P., Encyklopedie českých klášterů, Praha 1998.
Líbal D., Katalog gotické architektury v České republice do husitských válek, Praha 2001.
Pospíšil M., Kostel Zvéstování Páné v premonstrátském klášteře Teplá, Praha 2009.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.
Urbanová M., Klášter premonstrátů Teplá – centrum vzdělanosti, České Budějovice 2012.