Historia
Zamek Templštejn wzniesiony został z fundacji zakonu templariuszy, co znalazło odzwierciedlenie w jego nazwie. W 1279 roku rycerze zakonni ustanowili komandorię w pobliskich Jamolicach, której pierwszym znanym komturem był w 1281 roku niejaki Dětřich, natomiast zamek wznieśli między 1281 a 1298 rokiem, przy czym w 1281 roku odnotowana została ostatnia wzmianka o komandorii jemolickiej, a w 1298 roku po raz pierwszy wzmiankowany był Templštejn. Jeśli do budowy przystąpiono przed 1283 rokiem, to zgodę na powstanie zamku wydać musiał Rudolf Habsburg lub pełniący funkcję regenta margrabia brandenburski Otton. Jeśli zamek powstał po powrocie młodego Wacława do kraju, to pozwolenie na budowę udzielić mógł opiekun króla, Záviša z Falkenštejnu.
W 1312 roku we Francji nastąpił tragiczny upadek zakonu templariuszy, rozbitych na skutek działań króla Filipa Pięknego. Zamek Templštejn prawdopodobnie stał się wówczas własnością władcy czeskiego lub joannickiej komandorii w Strakonicach. Sześć lat później kupił go Bertold Pirkner z Pirkenštejnu, bogaty mieszczanin i przedsiębiorca górniczy z Kutnej Hory, od 1318 roku piszący się „Bertholt Birchen von Tempelstein”. Na zamku nowy właściciel zapewne nie zamieszkał na dłużej, oddając go w zarząd burgrabiemu. Synowie Pirknera w 1349 roku sprzedali Templštejn Přibíkowi z Šelmberka, po którym warownię od 1379 roku dzierżyli panowie z Lipy. Ci ostatni znacznie przyczynili się do rozbudowy, zarówno obwarowań zamku, jak i jego zabudowy mieszkalnej.
W 1482 roku Templštejn został na pewien czas przejęty przez panów z Doubravicy, za sprawą przeprowadzki Pertolda z Lipy do Moravskégo Krumlova i jego rychłej śmierci. Po pewnym czasie zamek wrócił co prawda w ręce rodu z Lipy, lecz ostatecznie po połowie XVI wieku prawdopodobnie został opuszczony. Do jego zaniku przyczynić się mógł pożar, którego ślady odkryto w trakcie badań archeologicznych. Po długiej przerwie w źródłach pisanych Templštejn odnotowany został dopiero w 1625 roku, już jako opuszczona ruina.
Architektura
Zamek stał na wąskim cyplu wzniesienia, nad meandrującym korytem Jihlavy. Z trzech stron strome zbocza opadały ku głębokiej dolinie rzeki, a jedynie od południa szyja łączyła cypel z płaskowyżem, zapewniając możliwość utworzenia drogi dojazdowej z Jamolic. Naturalne warunki terenu zapewniały więc bardzo dobrą pozycję obronną, ale nie pozostawiały zbyt dużo miejsca na rozbudowę. Z tego powodu rdzeń Templštejnu nie posiadał podzamcza w bardziej typowy sposób wysuniętego w przedpole, ku drodze dojazdowej, ale zabudowa gospodarcza otaczała najstarszą mieszkalną część zamku. Standardowym posunięciem było natomiast odcięcie cypla od pozostałej części terenu poprzecznymi, wykutymi w skalnym podłożu przekopami.
Początkowo zamek składał się z pięciobocznego obwodu murów o maksymalnym rozmiarze 40 x 30 metrów. Narożniki ścian były zaokrąglone, grubość murów znaczna, gdyż dochodząca do 2,2 – 2,5 metra, a wysokość spora – aż 12 metrów. Przy tak znacznych parametrach budowniczowie uznali wznoszenie wieży za bezcelowe, zamek zabezpieczono natomiast kierując jeden z narożników w stronę drogi dojazdowej i miejsca ewentualnego zagrożenia ostrzałem. Mury zwieńczone były chodnikiem straży i przedpiersiem, być może posiadały też dodatkowe urządzenia obronne np. bartyzany. Zabudowę wewnętrzną stanowiły na niewielkim dziedzińcu dwa skrzydła: wschodnie oraz dwutraktowe zachodnie, oba przystawione do murów obwodowych. Wjazd w obręb dziedzińca odbywał się przez północną bramę – furtę, umieszczoną w głównym murze obok zbiornika na wodę deszczową. Była ona zamykana jedynie drzwiami, blokowanymi ryglem osadzanym w murze.
W XIV wieku, z powodu szczupłości miejsca wewnątrz obwodu murów obronnych, rozbudowie uległ teren podzamcza, zajmującego skraj cypla wokół rdzenia zamku. Całe założenie otoczono wówczas kolejnym pierścieniem murów, do których narożnika południowego i północnego przystawiono dwa nowe budynki. Starszym był dom północny, usytuowany przy nadrzecznej skarpie. Była to budowla na planie prostokąta, dwutraktowa, ze środkową sienią wejściową z której przechodziło się do dwóch bocznych komnat, oświetlanych jedynie otworami szczelinowymi. Budynek południowy wzniesiono na przełomie XIV i XV wieku za panów z Lipy, w czasach których stał się główną budowlą mieszkalną. Mniej więcej w tym okresie zbudowano także krótki poprzeczny mur po stronie południowo – wschodniej, pomiędzy zamkiem górnym a obwarowaniami podzamcza. Przepruto w nim portal bramny, prowadzący na teren północno – wschodniej części dookolnego podzamcza i dalej na dziedziniec zamku górnego.
Wjazd na teren podzamcza usytuowano po stronie południowej, w niedużym czworobocznym budynku bramnym. Jego zewnętrzne narożniki połączone były z pierścieniem powstałego na początku XV wieku muru parchamu, który otaczał całe założenie. Do bramy prowadził, przerzucony ponad szerokim na 25 metrów poprzecznym przekopem, długi, drewniany, zapewne po części zwodzony most. Za fosą, na ziemno – skalnym wale, około 1470 roku wzniesiono masywny mur tarczowy, także odgrodzony od przedpola zamku przekopem. Posiadał on 70 metrów długości, około 20 metrów wysokości i aż 5 metrów grubości, dzięki czemu miał ochraniać zabudowę mieszkalną zamku przed ewentualnym ostrzałem. Zwieńczony był platformą bojową, na której ustawiane mogły być działa, ale najpewniej nigdy nie został ukończony, bowiem przejazd pośrodku niego pozostawiono jako zwykłą przerwę, bez żadnych zabezpieczeń. Przekop przed murem tarczowym posiadał tylko 9 metrów szerokości, ale za to 5,5 metra głębokości i dodatkowo poprzedzony był wysuniętymi w przedpole o 50 metrów dalej obwarowaniami. Szyję prowadzącą do zamku przecinał jeszcze trzeci przekop o szerokości 20 i głębokości 10 metrów.
Stan obecny
Zamek zachował się w postaci daleko posuniętej ruiny, z wieloma fragmentami murów i zabudowań wystającymi ponad teren na różną wysokość. W stosunkowo najlepszym stanie znajduje się budynek północny na terenie dawnego podzamcza oraz część masywnego muru tarczowego, na którym umieszczono platformę widokową. Wstęp na teren zamku jest wolny. Wiedzie do niego polna droga i ścieżka, odbijająca ku północy z szosy nr 152 za Jamolicami. Tereny wokół ruin zamku zajmuje park krajobrazowy Střední Pojihlaví.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Bolina P., Hrad Templštejn, k. ú. Jamolice, okr. Znojmo a jeho přínos pro chronologii hradů s plášťovou zdí na Moravě, „Archæologia historica”, 5/1980.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Jižní Morava, t. I, red. Z.Fiala, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Vojkovski R., Templštejn. Zříceniny hradu severozápadně od Moravského Krumlova, Hukvaldy-Dobrá 2020.