Historia
Pierwszy zamek, a w zasadzie ufortyfikowany dwór, powstał w Telču w pierwszej ćwierci XIV wieku, przy kościele św. Ducha w południowej części miasta. Prawdopodobnie służył on jako schronienie dla kupców, często przybywających na tutejsze skrzyżowanie ważnych szlaków handlowych. W 1339 roku król Jan Luksemburczyk oraz margrabia Jan wymienili będący ich własnością Telč na majątek w Bánovie, którego posiadaczem był Oldřich z Hradca. W kolejnych latach panowie z Hradca wspierając rozwój osady przekształcili ją w ufortyfikowane miasto, choć zapewne w drugiej połowie XIV wieku miejscowy dwór zaczął tracić na znaczeniu, a jego definitywny koniec najpewniej związany był z pożarem miasta w 1386 roku. Później na miejscu dworu funkcjonował już tylko romański kościół św. Ducha. Drugi zamek, usytuowany na północno – zachodnim krańcu miasta, wzniesiono po 1377 roku z inicjatywy Jindřicha z Hradca, choć nie można wykluczyć, iż jego budowę przypisać można margrabiemu Karolowi już w latach 30-tych XIV stulecia. Miasto, a właściwie mieszczanie z Telča, po raz pierwszy odnotowani zostali w źrodłach pisanych w 1353 roku („cives de Telcz”), zaś obwarowania miejskie wspomniano po raz pierwszy w 1387 roku.
W XV wieku, na początku wojen husyckich panowie z Hradca lawirowali pomiędzy obiema stronami konfliktu. Dopiero gdy w 1423 roku husyci pod dowództwem Jana Hvězdy z Vícemilic zdobyli Telč, Jan z Hradca odważniej opowiedział się po stronie króla Zygmunta Luksemburczyka, którego w 1437 roku gościł u siebie na zamku. Najwyraźniej do końca wojen husyckich Telč był już oszczędzany przez działania militarne.
W 1449 roku Jan z Hradca został członkiem tzw. jednoty strakonickiej, sprzysiężenia szlachty skierowanemu przeciwko husyckiemu królowi Jerzemu z Podiebradów. Podobną politykę powadził jego syn, Jindřich z Hradca, wspierający w zmaganiach z Jerzym, węgierskiego króla Macieja Korwina. Dopiero po pokoju w Ołomuńcu z 1478 roku uznał Władysława II Jagiellończyka za króla, który w zamian wyznaczył go na komornika Królestwa Czeskiego. Dzięki ustabilizowaniu sytuacji i wzmocnieniu swej pozycji Jindřich z Hradca mógł przeprowadzić późnogotycką przebudowę zamku.
W połowie XVI wieku wnuk Jindřicha, Zachariáš z Hradca, zgodnie z nowymi trendami, przekształcił średniowieczną budowlę w renesansową rezydencję. Był on znanym intelektualistą, miłośnikiem antyków i języka czeskiego, pełnił także najważniejsze funkcje państwowe jako członek sądu ziemskiego, najwyższy komornik i hejtman margrabstwa morawskiego. Przebudowę przeprowadził dzięki reformom gospodarczym, które uczyniły dobra telčowskie bardzo dochodowymi.
Niedługo po śmierci Zachariáša w 1589 roku, wymarła także po mieczu cała rodzina panów z Hradca. Przez Lucie Otýlie z Hradca, która w 1602 roku poślubiła Viléma Slavatę z Chlumu i Košumberka, Telč przeszedł w ręce rodu Slavatów. W trakcie wojny trzydziestoletniej miasto i zamek ucierpiały zarówno z rąk Szwedów, jak i wojsk cesarskich, jednak Slavatom udało się zachować majątek. Dzierżyli go do początku XVIII stulecia, kiedy to zamek przejęli Liechtensteinowie, a po nich od 1762 roku panowie z Prusinovic. Ci ostatni dzierżyli Telč aż do 1945 roku, kiedy to zamek uległ nacjonalizacji.
Architektura
Telč usytuowano na terenie o obronnych walorach, w zakolu potoku który po stronie północno – wschodniej i południowo – zachodniej rozlewał się w dwa spore jeziora. Dzięki temu miasto otrzymało owalny, mocno wydłużony kształt o wymiarach około 450 x 200 metrów, z dogodną drogą dojazdową od południowego – wschodu i charakterystycznym, rozszerzający się ku południowemu – wschodowi rynkiem otoczonym wieńcem parcel z domami mieszczan. Parcele ciągnęły się aż do muru obronnego, choć na południu i południowym zachodzie pozostawiono miejsce na uliczkę podmurną. W narożniku południowym miasta usytuowany był kościół św. Ducha oraz domniemany średniowieczny dwór. Przeciwny, północno – zachodni kraniec miasta zajmował kościół farny św. Jakuba, sąsiadujący od wschodu z zamkiem panów z Hradca.
Obwarowania miejskie składały się z pierścienia głównego muru wzniesionego przed 1387 rokiem, zewnętrznego muru z drugiej połowy XV wieku, umieszczonego jedynie na części obwodu po stronie południowej, a także przekopu i ziemnego wału które odcinały szyję cypla od reszty terenu. Główny mur pierwotnie posiadał grubość od 1,8 do 2 metrów, przedpiersie z krenelażem o wysokości około 1,8 metra oraz chodnik obronny poszerzony drewnianym gankiem, z belkami osadzanymi w otworach rozmieszczonych w murze co 1,2 metra. Wstęp na niego zapewniały kamienne schody dostawione do wewnętrznych elewacji muru. Merlony krenelażu były długie na 2,4 metra, wysokie na 0,95 metra i grube na 0,9 metra. W okresie rozwoju broni palnej w XV wieku przestrzenie pomiędzy nimi zamurowano, a przedpiersie przepruto otworami strzelczymi o szerokości 25-36 cm i wysokości 45 cm. Nie można wykluczyć, iż w tym samym czasie ganek obronny został zadaszony. Trzeci etap rozbudowy z drugiej połowy XVI wieku polegał na podwyższeniu muru obronnego ceglaną, cienką ścianką o wysokości 1,8 metra przeprutą na zmianę okrągłymi i pionowym otworami strzeleckimi. Prawdopodobnie nieco wcześniej, na przełomie XV i XVI wieku przepruto niższą, kamienną części przedpiersia nowymi, obustronnie rozglifionymi otworami strzeleckimi, rozmieszczonymi co 3,7 – 4,4 metry. Główny mur nie został wzmocniony żadnymi basztami czy też wieżami.
Mur parchamu otrzymał 0,7 metra grubości i wzmocnienie w postaci półokrągłych, otwartych od strony międzymurza baszt, prawdopodobnie rozmieszczonych symetrycznie na całym południowym fragmencie obwarowań. Miały one tylko jedną kondygnację z trzema prostymi, szczelinowymi otworami strzeleckimi o radialnym rozstawieniu (około 80 x 13 cm każdy). Otwory te były przystosowane do użycia ręcznej broni palnej, o czym świadczyła umieszczana w nich drewniana podpórka, sytuowana na osi strzelnicy.
Miasto posiadało dwie bramy: południowo – wschodnią zwaną Wielką lub Górną oraz północną zwaną Małą lub Dolną. Obie najpewniej umieszczono w czworobocznych wieżach bramnych, przy czym bramę Wielką poprzedzał wysunięty daleko w przedpole jednopiętrowy budynek przedbramia z asymetrycznie umieszczonym przejazdem bramnym. Zapewne był on połączony z główną wieżą bramną szyją, natomiast prowadzić do niego mogła pochylona rampa, konieczna z powodu dużego spadku terenu.
Zamek usytuowano w północno – zachodniej części miasta i połączono z miejskim murem obronnym na wschodzie i zachodzie. Od strony północnej naturalnym zabezpieczeniem był potok, łączący oba zbiorniki wodne. Rdzeń zamku tworzył prostokątny obwód murów obronnych o wymiarach 29 × 23 metry, przy którego wschodniej kurtynie wzniesiono dwupiętrowy, trójprzestrzenny budynek mieszkalny. Od strony dziedzińca otwierał się on gotyckimi, murowanymi arkadami, przez które umożliwiano wejście do budynku. Na poziomie piętra zabudowę opinały już drewniane ganki na kamiennych wspornikach. W północnej części dom przechodził w wieżową dobudówkę, wysuniętą przed obwód murów. W południowym pomieszczeniu przyziemia usytuowana była kaplica św. Jerzego, której wysokość pierwotnie dochodziła do poziomu piętra. Po zachodniej stronie rdzenia zamku znajdowało się podzamcze o ciężkim dziś do ustalenia zasięgu. Na północy ograniczone było murami obronnymi, wspólnymi dla zamku i miasta, a ściana południowa, od strony miasta prawdopodobnie wydzielała dziedziniec o kształcie zbliżonym do trójkąta. Po stronie zachodniej mogła znajdować się czworoboczna wieża bramna służąca do wyjazdu poza obręb podzamcza i miasta.
Podczas późnogotyckiej przebudowy zamku cała północna kurtyna muru podzamcza została zastawiona ciągiem zabudowy. Znalazła się tam między innymi kuchnia i nowe pomieszczenia mieszkalne. Gotyckimi budynkami były także słodownia i browar. Obronność podniosła nowa, wysunięta przed obwód wieża na zaokrąglonej podstawie, oraz kwadratowa w planie wieża po stronie zachodniej, umieszczona na stylu obwarowań podzamcza i murów miejskich. Zamek górny powiększony został wówczas o dwie czworoboczne wieże po stronie zachodniej, przystawione do głównego domu mieszkalnego. Północna stykała się z nim jedynie narożnikiem, podczas gdy południowa całym jednym bokiem. Ich usytuowanie umożliwiło ostrzał ze strzelnic, przystosowanych już do broni ogniowej. Wieże połączył mur parchamu, który otoczył cały rdzeń zamku. Na dziedzińca zamku górnego zbudowano nowe skrzydło, przystawione do ściany południowej i otwarte od majdanu arkadą.
Stan obecny
Zamek przetrwał do dnia dzisiejszego w formie otrzymanej na skutek nowożytnych przekształceń a zwłaszcza wielkiej renesansowej przebudowy z drugiej połowy XVI wieku, która uwypukliła jego elementy rezydencjonalne ponad obronnymi. W 1992 roku pałac ten wraz z zabytkowym centrum Telču został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO. Otwarty jest dla turystów od kwietnia do końca października, w sezonie turystycznym w godzinach od 10.00 do 16.00.
Miejskie mury obronne przetrwały na odcinkach o znacznej długości, miejscami są one także widoczne do pełnej wysokości, dzięki czemu prześledzić można wszystkie etapy ich modernizacji. Zwiedzanie obwarowań utrudnia jedynie gęsta zabudowa miejska, która w wielu miejscach wchłonęła obwarowania. Spośród zewnętrznych fortyfikacji najcenniejsza jest półkolista baszta muru parchamu po stronie południowej, widoczny jest także budynek przedbramia bramy Wielkiej i wieża bramy Małej, obie poddane jednak znacznym przekształceniom w okresie renesansu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku, red. Fiala Z., Jižní Morava t. I, Praha 1981.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí, Praha 2001.
Plaček M., Ilustrovaná encyklopedie moravských hradů, hrádků a tvrzí. Dodatky, Praha 2007.
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Morava a Slezsko, Praha 2019.
Razím V., Zahradník P., Městské opevnění a jeho vztah k vývoji středověké Telče, „Pruzkumy památek”, vol. 15, 2 /2008.