Historia
Romański kościół św. Ducha zbudowany został w połowie XIII wieku, jako część dworu, przypuszczalnie ufortyfikowanego, strzegącego skrzyżowania szlaków handlowych. Z nieznanych powodów jego wieża przewyższała okazałością i techniczną śmiałością okoliczne, pozbawione analogii budowle romańskie. W drugiej połowie XIV wieku kościół przetrwał zaniknięcie dworu, którego funkcję przejął położony na północnym – zachodzie zamek. Świątynia zaczęła odtąd pełnić funkcje sakralne dla osady, a następnie miasta Telč, na którego obrzeżach się znalazła.
Pod koniec XIV lub na początku XV wieku w pobliżu świątyni założono szpital, prowadzony przez Zakon Rycerzy Ducha Świętego, templariuszy lub któryś z kobiecych zakonów szpitalnych. Jego funkcjonowanie odnotowano po raz pierwszy w 1414 roku. Sam kościół w źródłach pisanych po raz pierwszy wzmiankowano dopiero w 1486 roku, kiedy to zapisano, iż był on świątynią parafialną, przy której chowano zmarłych. Po zakończeniu wojen husyckich kościół gruntownie przebudowano w stylistyce gotyckiej. W 1578 roku Zachariáš z Hradca przeniósł szpital do kościoła Mariackiego, któremu kościół św. Ducha odtąd podlegał jako filia.
W 1655 roku kościół strawił pożar, na skutek którego w zniszczonej nawie założono sklepienie. W 1784 roku budowla przestała pełnić funkcje sakralne. Wpierw przekształcono ją w magazyn, a następnie w teatr. Nie wiązało się to ze zmianami architektonicznymi, do czasu kolejnego pożaru. W 1836 roku spłonęła bowiem wieża, która w wyniku renowacji otrzymała neogotycki hełm. Ponadto za sprawą zniszczeń została obniżona o dwa i pół metra. W 1923 roku zabytek został odnowiony dla nowo utworzonego Czechosłowackiego Kościoła Ewangelickiego.
Architektura
Romański kościół zbudowany był ze stosunkowo dużych kamiennych ciosów o raczej nieregularnych kształtach. Z kwadr utworzono zewnętrzne i wewnętrzne lico o grubościach około 0,2 metra, podczas gdy rdzeń muru o grubości 0,6 metra wykonano z łamanego kamienia zalanego małą ilością wapiennej zaprawy. Murowanie w górnych partiach nie było równomierne na całej powierzchni. Najstaranniej spajane były ciosy narożne, natomiast spoiny często miały różną wysokość. Wszelkie nieprawidłowości w szlifie kamienia czy regularność spoin były na elewacjach iluzorycznie modyfikowane tynkiem.
Wyróżniającym elementem najstarszej fazy kościoła była wysoka i smukła, posiadająca ponad 35 metrów wysokości wieża, o bokach długości 4-4,5 metra. Mogła ona mieć funkcję obronną, o czym świadczyłoby wejście znajdujące się na poziomie pierwszego piętra, pierwotnie zapewne połączone z zabudowaniami pobliskiego dworu. Ponadto zapewne miała ona znaczenie symboliczne i reprezentacyjne, a także służyła jako dzwonnica. Oprócz trzech małych otworów w ścianie południowej (w tym jednego nietypowego o formie obróconego kielicha), wieżę na górnych kondygnacjach przepruto dwudzielnymi przeźroczami, wychodzącymi na wszystkie cztery strony świata, oraz wyżej położonymi przeźroczami trójdzielnymi. Przeźrocza zamknięto półkoliście i przedzielono kolumienkami z kapitelami zdobionymi liśćmi akantu i palmetami o różnorodnych, nie powtarzających się kształtach. Biorąc pod uwagę, że nad przeźroczami trójdzielnymi wieża posiadała jeszcze jedno piętro z pełnymi ścianami, konstrukcja ta, we wszystkich ścianach przepruta w dwóch trzecich swojej wysokości, była technicznie niezwykle śmiała jak na czas i sposób budowy, a jej koncepcja odzwierciedlała już ambicje przestrzenne budowli gotyckich Pierwotnym zwieńczeniem wieży zapewne był dach namiotowy.
Wewnątrz wieży jej poszczególne kondygnacje porozdzielane były drewnianymi stropami. W ciemnym, dostępnym z nawy przyziemiu mogła się znajdować zakrystia lub skarbiec. Pierwsze piętro pełniło rolę empory, otwartej na nawę półkolistą arkadą sięgającą wysokości 2,8 metra nad poziom pierwotnej drewnianej posadzki. Arkada zajmowała prawie całą szerokość ściany wieży, 2,5 metra z niecałych 4 metrów. Jej wykonany z klińców łuk został zdwojony, zapewne w celu wzmocnienia konstrukcji i rozłożenia ciężaru masy muru wyższych pięter. Wnętrze empory wieży nie było otynkowane, bowiem w niektórych miejscach utworzono z zaprawy iluzoryczne spoiny.
Po stronie wschodniej do wieży przylegał prostokątny w planie korpus nawowy świątyni, początkowo romański, w drugiej połowie XV wieku gruntownie przebudowany w stylu gotyckim z łamanego kamienia, choć na fundamentach starszej świątyni (zachowano taką samą szerokość nawy). Od wschodu budowlę zamknięto węższym, niższym i krótkim prezbiterium o wymiarach 5,6 x 5,7 metra, z trójbocznym, pozbawionym przypór zakończeniem na wschodzie. Zarówno nawę jak i prezbiterium przepruto dużymi ostrołukowymi okna z maswerkami (każdym o innej kompozycji), trzema od południa i jednym po stronie wschodniej.
Wewnątrz prezbiterium zwieńczono sklepieniem sieciowo – gwiaździstym. Klinowe w przekroju żebra opuszczono na przyścienne konsole oraz spięto drobnymi, okrągłymi zwornikami, zaopatrzonymi w herby panów z Hradca (pięciolistne rozety). Na osi wzdłużnej prezbiterium umieszczono dwa większe, środkowe zworniki, z których jeden otrzymał monogram z literą M, nawiązujący do Menharta, założyciela miasta. Nawa pierwotnie pokryta była płaskim, drewnianym stropem. Od prezbiterium oddzielono ją ostrołuczną arkadą tęczy bez profilowania.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowała się romańska wieża, gotycki korpus nawowy i prezbiterium. Wieża jest niższa od pierwowzoru o około 2,5 metra oraz przykryta neogotyckim hełmem. Zachowała romańskie przeźrocza (za wyjątkiem dwóch zamurowanych przeźroczy trójdzielnych), otwory szczelinowe i zamurowane wejście zachodnie. Ciekawostką jest płaskorzeźbiona rozeta na południowej ścianie, na wysokości przeźrocza, być może powstała w związku z konsekracją budowli. Wewnątrz kościoła warte uwagi jest późnogotyckie sklepienie w prezbiterium. Sklepienie nawy jest nowożytne.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Novotná D., Věž kostela sv. Ducha v Telči, „Průzkumy památek VI”, 1/1999.