Historia
Budowę zamku Talmberk przypisuje się na początku XIV wieku Arnoštowi z rodu Kouniców, którego potomkowie dzierżyli go aż do połowy XV stulecia, choć po raz pierwszy miejscowe dobra pojawiły się w źródłach pisanych w 1297 roku, kiedy to z Talmberka pisał się niejaki Vilém. Być może to on zaczął prace budowlane, gdzieś między 1290 rokiem, gdy pisał się jeszcze z Žichlic, a 1297, gdy w aktach sądu ziemskiego pojawił się z nowym przydomkiem. Nazwa zamku, początkowo odnotowywana w różnych wariantach (Talmberg, Talnberg, Thalmberk, Tallemberg, czy też Talemberg) pochodziła z języka niemieckiego, gdyż na przełomie XIII i XIV wieku nadawanie zamkom niemieckich nazw było modne pośród czeskiej szlachty. Najpewniej jej źródłem było „talle” i „berg”, czyli kawka i wzgórze, a nazwa zamku znaczyła Kawkową Górę.
W 1316 roku z Talmberka pisał się już Diviš, prawdopodobnie syn i dziedzic Arnošta. Kolejna wzmianka pojawiła się w 1337 roku, gdy Nazamysl z Talmberka przekazał klasztorowi sazawskiemu pole, grunty i las koło Třebotína i Borku w zamian za podobne ziemie koło pobliskich Mrchojed. W umowie tej po raz pierwszy bezpośrednio wspomniano zamek („castro”), a świadkiem był wówczas wspomniany powyżej Diviš, określony jako brat Nazamysla z Talmberka.
Około 1390 roku Talmberk został bezprawnie zagarnięty przez braci Havela i Viléma Medków z Valdeka, którzy uwięzili prawowitego właściciela, kolejnego Diviša z Talmberka i przetrzymywali na jego własnym zamku. Przyczyny i przebieg sporu nie są znane, wiadomo jedynie, iż dopiero po siedmiu latach, w 1397 roku, na podstawie decyzji sądu ziemskiego, zostali zmuszenia do jego uwolnienia i zwrotu Talmberka. Choć jeszcze rok później Havel pisał się z Talmberka to w 1400 roku wolny już Diviš dzierżył wysoki i wpływowy urząd burgrabiego zamku praskiego, otrzymany prawdopodobnie w ramach królewskiej rekompensaty od Wacława IV. Wydarzenie to lub początek wojen husyckich zmusił Diviša do wzmocnienia fortyfikacji zamku, który najwyraźniej przetrwał niespokojny okres bez strat. Prawdopodobnie Talmberkowie pozostali wówczas wierni stronie katolickiej, choć ich dobra otoczone były stronnikami husytyzmu. Być może zręcznie lawirowali pomiędzy obiema stronami konfliktu, unikając większych kłopotów.
Po śmierci Diviša w 1415 roku właścicielami zamku byli Oldřich z Talmberka, a następnie od 1437 roku Hynek z Talmberka, prawdopodobnie ostatni członek rodu Arnošta. Także z ważnego okresu walk wewnętrznych doby Jerzego z Podiebradów nie przetrwały żadne informacje o zamku, pomimo, iż okoliczne ziemie nad Sazawą objęte były licznymi działaniami wojennymi. Kolejne wiadomości pochodziły dopiero z 1473 roku, kiedy to na zamku siedział Bedřich Ojířa z Očedělic i z 1487 roku, kiedy był własnością Bedřicha z Šumburka i Talmberka. Bedřich Ojíř, właściciel także Vysokiego Chlumca i Červenego Hrádku, w Talmberku na stałe nie mieszkał, co zapewne zapoczątkowało utratę jego znaczenia. Podobnie jako krótkotrwałą inwestycję traktował zamkowe dobra Bedřich z Šumburka, właściciel rozległych majątków i zamków Hasištejn, Egerberk, Šumburk czy Potštejn.
Około początku XVI wieku zamkowe dobra zostały połączone z majątkiem Čestín, co podkopało ekonomiczną podstawę zamku, który zapewne wkrótce potem został opuszczony. W 1533 roku w testamencie Michala Slavaty z Chlumu został już opisany jako niezamieszkany. Z czasem jego ruiny posłużyły jako źródło darmowego materiału budowlanego, a co gorsza na jego terenie zaczęto budować nowe domostwa, doprowadzając do prawie całkowitego unicestwienia zabytku.
Architektura
Talmberk wzniesiono na niewysokim ale skalistym cyplu, ponad wsią o tej samej nazwie, pośród okolicznych wzgórz z których część miała większą wysokość od zamkowego wzniesienia (co zaczęło być bardzo niekorzystne w dobie rozwoju broni palnej). Na północy zamek od spłaszczonego grzbietu został oddzielony zdwojonym poprzecznym przekopem, przed którym zapewne rozłożyło się podzamcze, także zabezpieczone suchą fosą i drewnianymi obwarowaniami. Zamek najlepiej zabezpieczony był warunkami naturalnymi od południa, lecz także od wschodu i zachodu skarpy były dość strome. Co więcej po wschodniej stronie Talmberk sąsiadował ze stawem.
Rdzeń zamku otrzymał formę zbliżoną do prostokąta, którego północna, wjazdowa kurtyna muru chroniona była cylindryczną wieżą (bergfriedem) o średnicy zewnętrznej 9,3 metra (wewnętrznej około 3 metry), usytuowaną w narożniku północno – wschodnim. Jej średnica w górze (podobnie jak na zamku Volfštejn) nieznacznie się zmniejszała, a poza obwód murów wystawała jedynie w połowie. Wewnatrz mieściła okrągłą w planie przestrzeń, która za pomocą drewnianego stropu, kładzionego na odsadzkach muru, wydzielała na dolnej kondygnacji wysoką na 6-7 metrów nieoświetloną komorę. Pod nią znajdować się jeszcze miała suterena (obecnie zasypana), być może o więziennym przeznaczeniu, a piętro nad nią było jedynym poziomem dostępnym z zewnątrz, albo po drabinie bezpośrednio z dziedzińca, albo kładką z ganku w koronie muru obronnego. Cechą charakterystyczną wnętrza wieży było kilka wnęk – kieszeni w grubości muru o głębokości od 25 do 260 cm. Być może miały one związek z mało stabilnym podłożem wieży lub podporami stropów albo ewentualnej klatki schodowej w grubości muru.
Tuż obok bergfriedu, po jego zachodniej stronie przepruto portal bramny, chroniony także z przeciwnego, północno – zachodniego narożnika, drugą, lecz mniejszą cylindryczną wieżą. Została ona niejako wstawiona w narożnik muru, nie wystając poza zewnętrzny obwód, dlatego przyjąć można iż dobudowana została na późniejszym etapie funkcjonowania zamku, prawdopodobnie jako wzmocnienie jego obronności w dobie wojen husyckich.
Główny budynek mieszkalny zajął południową, lekko zwężoną część dziedzińca. Posiadał on co najmniej dwie, a zapewne trzy kondygnacje. Jego górna część być może była konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, albo zwieńczona drewnianym gankiem, co często praktykowano w średniowiecznym budownictwie na terenie Czech. Na późniejszym etapie rozbudowy budynek został powiększony po stronie południowej o czworoboczny ryzalit, wstawiony na terenie międzymurza. Ryzalit ten otrzymał sklepioną kolebkowo piwnicę.
Całość zamku została otoczona zewnętrznym, niższym murem parchamu, w którego czołowej części wzniesiono podłużny budynek bramny, czy też rodzaj przedbramia. W XV wieku prawdopodobnie zbudowane zostało także zewnętrzne przedbramie, usytuowane na skalistym grzbiecie pomiędzy dwoma przekopami.
Stan obecny
Ruiny Talmberku są smutnym przykładem zamku który jeszcze w latach 30-tych XX wieku posiadał zachowaną znaczną część murów, które niestety na skutek zaniedbań, a zwłaszcza niekontrolowanego rozrostu prywatnych zabudowań nie przetrwały do dziś. Obecnie widoczna jest jedynie dolna część głównej wieży i niewielkie fragmenty murów. Wstęp na ich teren jest utrudniony z powodu prywatnych domów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Rubeš M., Hrad Talmberk, Plzeň 2019.