Historia
Budowę zamku przeprowadzić mogli najpóźniej na początku XIV wieku przedstawiciele rodu Kouniców, którzy dzierżyli Talmberk aż do połowy XV stulecia, choć po raz pierwszy miejscowe dobra pojawiły się w źródłach pisanych już w 1297 roku, kiedy to z Talmberka pisał się niejaki Vilém. Być może to on rozpoczął prace budowlane, gdzieś między 1290 rokiem, gdy pisał się jeszcze z Žichlic, a 1297 rokiem, gdy w aktach sądu ziemskiego pojawił się z nowym przydomkiem. Ewentualnie do budowy przyczynić się mógł nieco wcześniej możny Hroznata z Úžic, brat lub siostrzeniec Viléma z Talmberka, w latach 1284-1286 pełniący urząd burgrabiego praskiego. Nazwa zamku, początkowo odnotowywana w różnych wariantach (Talmberg, Talnberg, Thalmberk, Tallemberg, Talemberg czy też Talenberg) pochodziła z języka niemieckiego, gdyż na przełomie XIII i XIV wieku nadawanie zamkom niemieckich nazw było modne pośród czeskiej szlachty. Najpewniej jej źródłem było „talle” i „berg”, czyli kawka i wzgórze, a nazwa zamku znaczyła Kawkową Górę.
W 1312 roku z Talmberka pisał się Arnošt, syn Hroznaty z Úžic, lecz on sam i jego potomkowie wkrótce związali się z majątkiem w Černčicach. Z Talmberka natomiast tytułował się w 1316 roku Diviš, prawdopodobnie syn i dziedzic Viléma, nad którym opiekę mógł sprawować w okresie małoletności Arnošt. W 1316 roku Diviš był już pełnoletni, bowiem pozwał przed sąd niejakiego Františka z Dobešovic za dług w wysokości 10 grzywien. Kolejna wzmianka o Talmberku pojawiła się w 1337 roku, gdy Nazamysl z Talmberka przekazał klasztorowi sazawskiemu pole, grunty i las koło Třebotína i Borku, w zamian za ziemie koło pobliskich Mrchojed. W umowie tej po raz pierwszy bezpośrednio wspomniano zamek („castro”), a świadkiem był wówczas wspomniany powyżej Diviš, określony jako brat Nazamysla z Talmberka. Diviš żył jeszcze w 1348 roku, podczas gdy w 1353 roku jego syn Petr z Talmberka pełnił funkcję kanonika kapituły św. Jerzego na praskim zamku.
Około 1390 roku Talmberk został bezprawnie zagarnięty przez braci Havela i Viléma Medków z Valdeka, którzy uwięzili prawowitego właściciela, kolejnego Diviša z Talmberka i przetrzymywali na jego własnym zamku. Przyczyny i przebieg sporu nie zostały opisane w dokumentach, wiadomo jedynie, iż dopiero po siedmiu latach, w 1397 roku, na podstawie decyzji sądu ziemskiego, zostali zmuszeni do jego uwolnienia i zwrotu Talmberka. Choć jeszcze rok później Havel pisał się z Talmberka, to w 1400 roku wolny już Diviš dzierżył wysoki i wpływowy urząd burgrabiego zamku praskiego, otrzymany prawdopodobnie w ramach królewskiej rekompensaty od Wacława IV. Wskazywałoby to, iż konflikt nie miał podłoża osobistego, ale toczony był na marginesie wewnętrznych sporów w królestwie pomiędzy władcą i opozycją, zaś wysoki urząd dla Diviša był nagrodą za jego lojalność. Z drugiej strony żoną Havela była Dorota z Talmberku, dlatego konflikt mógł też mieć podłoże rodzinne i odnosić się do jakiegoś posagu lub spadku.
Kłopoty z końca XIV wieku lub początek wojen husyckich zmusił Diviša lub jego potomka do wzmocnienia fortyfikacji zamku, który najwyraźniej przetrwał niespokojny okres bez zniszczeń. Prawdopodobnie Talmberkowie pozostali wówczas wierni stronie katolickiej, choć ich dobra otoczone były stronnikami husytyzmu. Być może zręcznie lawirowali pomiędzy obiema stronami konfliktu, unikając większych kłopotów. Diviš młodszy po raz ostatni został odnotowany w dokumentach w 1415 roku, dwa lata później wspomniany został jego syn Oldřich, a następnie po długiej przerwie dopiero w 1437 roku pojawił się niejaki Hynek z Talmberka. W kolejnych latach członkowie rodu rozmnożyli się i podzielili na wiele pomniejszych gałęzi, z których część mieszkała w okolicznych osadach i nie miała praw do zamku w Talmberku.
Z ważnego okresu walk wewnętrznych doby króla Jerzego z Podiebradów nie przetrwały żadne konkretne informacje o zamku, pomimo, iż okoliczne ziemie nad Sazawą objęte były licznymi działaniami wojennymi. W bliżej nieznanych okolicznościach ród założyciela zamku utracił wówczas Talmberk, gdyż przekaz z 1473 roku wskazał, iż był siedzibą niejakiego Bedřicha Ojířa z Očedělic, a w 1487 roku stanowił własność Bedřicha z Šumburka i Talmberka. Bedřich Ojíř, właściciel także Vysokiego Chlumca i Červenego Hrádku, w Talmberku na stałe nie mieszkał, co prawdopodobnie zapoczątkowało utratę jego znaczenia. Podobnie jako krótkotrwałą inwestycję traktował zamkowe dobra Bedřich z Šumburka, właściciel rozległych majątków i okazałych zamków Hasištejn, Egerberk, Šumburk czy Potštejn. Wskazywałyby na to między innymi pertraktacje majątkowe z 1488 roku, kiedy to talmberski burgrabia Šumburków negocjował niedoszłą umowę sprzedaży z właścicielem pobliskich Ratajów, Bohuslavem ze Švamberka.
Około początku XVI wieku talmberskie dobra należały do rodu Slavatów z Chlumu, którzy połączyli je z majątkiem Čestín, co podkopało ekonomiczną podstawę zamku. Zapewne wkrótce potem został on opuszczony lub był użytkowany jedynie w minimalnym zakresie i popadał w coraz większe zaniedbanie. W 1533 roku w testamencie Michala Slavaty z Chlumu został już opisany jako niezamieszkany. Po raz kolejny jako opuszczony został opisany w 1552 roku, kiedy to zadłużony Diviš Slavata wyprzedawał majątek Václavowi Malesickiemu z Ratajów. Jako własność panów z Ratajów porzucony zamek i sąsiednie wsie pozostały do końca epoki feudalizmu. Z czasem ruiny budowli posłużyły jako źródło darmowego materiału budowlanego, a co gorsza na jego terenie zaczęto budować nowe domostwa, doprowadzając do prawie całkowitego unicestwienia zabytku.
Architektura
Talmberk wzniesiono na niewysokim ale skalistym cyplu, ponad wsią o tej samej nazwie, pośród okolicznych wzgórz z których część miała większą wysokość od zamkowego wzniesienia (co zaczęło być bardzo niekorzystne w dobie rozwoju broni palnej). Na północy zamek od spłaszczonego grzbietu został oddzielony zdwojonym poprzecznym przekopem, przed którym zapewne rozłożyło się podzamcze, także zabezpieczone suchą fosą i drewnianymi obwarowaniami. Zamek najlepiej zabezpieczony był warunkami naturalnymi od południa, lecz także od wschodu i zachodu skarpy były dość strome. Co więcej po wschodniej stronie Talmberk sąsiadował ze stawem, połączonym ze strumieniem przepływającym przez ulokowaną u podstawy zamkowego wzgórza osadę.
Rdzeń zamku otrzymał formę zbliżoną do prostokąta, którego północna, wjazdowa kurtyna muru chroniona była cylindryczną wieżą (bergfriedem) o średnicy zewnętrznej 9,3 metra (wewnętrznej około 3 metry), usytuowaną w narożniku północno – wschodnim. Jej średnica w górze (podobnie jak na zamku Volfštejn) nieznacznie się zmniejszała, a poza obwód murów wystawała jedynie w połowie. Wewnątrz mieściła okrągłą w planie przestrzeń, która za pomocą drewnianego stropu, kładzionego na odsadzkach muru, wydzielała na dolnej kondygnacji wysoką na 6-7 metrów nieoświetloną komorę. Pod nią znajdować się jeszcze miała suterena (obecnie zasypana), być może o więziennym przeznaczeniu, a piętro nad nią było jedynym poziomem dostępnym z zewnątrz, albo po drabinie bezpośrednio z dziedzińca, albo kładką z ganku w koronie muru obronnego. Cechą charakterystyczną wnętrza wieży było kilka wnęk – kieszeni w grubości muru o głębokości od 25 do 260 cm. Być może miały one związek z mało stabilnym podłożem wieży lub podporami stropów, albo ewentualnej klatki schodowej w grubości muru.
Główny budynek mieszkalny zajął południową, lekko zwężoną część dziedzińca, tradycyjnie zajmował więc teren po przeciwnej stronie bramy. W dwóch narożnikach połączony był z kurtynami, natomiast od południa jego elewacja zewnętrzna stanowiła część obwodu obronnego. Posiadał co najmniej dwie, a zapewne trzy kondygnacje. Jego górna część być może była konstrukcji drewnianej lub szachulcowej, albo zwieńczona drewnianym gankiem, co często praktykowano w średniowiecznym budownictwie na terenie Czech. Na późniejszym etapie rozbudowy dom został powiększony po stronie południowej o czworoboczny ryzalit, wstawiony na terenie międzymurza. Ryzalit ten otrzymał sklepioną kolebkowo piwnicę. Układ pomieszczeń w głównej części budynku zapewne był jednotraktowy. Funkcjonalnie pomieszczenia powielać mogły schemat wykorzystywany w wielu innych podobnych budowlach średniowiecznych, gdzie przyziemie przeznaczano na komory gospodarcze, a piętro służyło celom reprezentacyjnym i mieszkalnym.
Tuż obok bergfriedu, po jego zachodniej stronie przepruto portal bramny, chroniony także z przeciwnego, północno – zachodniego narożnika, drugą, lecz mniejszą cylindryczną wieżą. Została ona niejako wstawiona w narożnik muru, nie wystając poza zewnętrzny obwód, dlatego przypuszczalnie dobudowana została na późniejszym etapie funkcjonowania zamku, prawdopodobnie jako wzmocnienie jego obronności w dobie wojen husyckich. Prawdopodobnie w tym też okresie całość lub część obwodu zamku została otoczona zewnętrznym, niższym murem parchamu, w którego czołowej części wzniesiono podłużny budynek bramny, czy też rodzaj przedbramia. W XV wieku prawdopodobnie zbudowane zostało także zewnętrzne przedbramie, usytuowane na skalistym grzbiecie pomiędzy dwoma przekopami.
Stan obecny
Ruiny Talmberku są smutnym przykładem zamku który jeszcze w latach 30-tych XX wieku posiadał zachowaną znaczną część murów. Niestety na skutek zaniedbań, a zwłaszcza niekontrolowanego rozrostu prywatnych zabudowań mieszkalno – gospodarczych, nie przetrwały one do dnia dzisiejszego. Między innymi w 1933 roku zawaliła się duża część wieży głównej, przez co obecnie widoczna jest jedynie jej dolna partia i niewielkie fragmenty murów obwodowych oraz średniowiecznego domu mieszkalnego. Pomimo napraw z 1947 i 1997 roku, w 2000 roku miało miejsce kolejne zawalenie. Dalszą degradację ruin zatrzymały dopiero stabilizacyjne naprawy z 2008 roku. Niestety wstęp na ich teren jest utrudniony z powodu prywatnych domostw, ściśle otaczających zabytkową budowlę. Co więcej widoczny po stronie północnej budynek bramny jest w dużym stopniu rekonstrukcją, powstałą po zawaleniu wieży głównej, która zapewne uszkodziła także bramę. Oryginalny jest otwór strzelecki w jego ścianie czołowej, a także otwór na rygiel w bramie wewnętrznej. W południowej, najbardziej zniszczonej części dziedzińca przetrwało podsklepione, obecnie niedostępne pomieszczenie dawnego pałacu. Niedostępne jest również wnętrze mniejszej wieży północno – zachodniej, przykryte w latach 30-tych XX wieku betonową płytą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Praha 2009.
Durdík T., Ilustrovaná encyklopedie českých hradů, Dodatky, Praha 2002.
Hrady, zámky a tvrze v Čechách, na Moravě a ve Slezsku. Východní Čechy, t. VI, red. Z.Fiala, Praha 1989.
Menclová D., České hrady, Praha 1972.
Rubeš M., Hrad Talmberk, Plzeň 2019.