Historia
Teren miasta Tábor pierwotnie zajmowany był przez zamek i ufortyfikowane miasto Hradiště, założone z inicjatywy króla Przemysła Ottokara II w trzeciej ćwierci XIII wieku, na miejscu jeszcze starszej osady lub obronnej siedziby rodu Vítkowców sprzed połowy XIII wieku. W okresie anarchii po śmierci Ottokara II w bitwie pod Suchymi Krutami w 1278 roku, Vítkowcy zniszczyli królewskie miasto (sami posiadali pobliskie, konkurencyjne Ústí, późniejsze Sezimovo Ústí), zamek zaś przejęli, będąc w jego posiadaniu przez cały XIV wiek.
W 1420 roku, na początku rewolucji husyckiej, na pozostałościach dawnego miasta królewskiego osiedli husyci, doceniający obronne położenie Hradiště. Odbudowali oni a następnie zmodernizowali stary, XIII-wieczny mur miejski z basztami, prawdopodobnie w czasie wojen husyckich dodatkowo wzmocniony obwałowaniami drewniano – ziemnymi. Nowe miasto nazwali Tábor na cześć biblijnej góry Tabor, choć jeszcze w 1436 roku używana była nazwa „Hradiště Thábor”. Początkowo główną rolę odgrywali w nim kalikstyni (utrakwiści, umiarkowany odłam husytyzmu), ale od przełomu 1425 i 1426 roku wiodącą rolę w mieście zaczęło odgrywać polne wojsko, tworzące trzon sił późniejszych Taborytów, biorących udział w licznych zbrojnych wyprawach aż do 1435 roku.
W 1437 roku, po upadku radykalnej części sił rewolucji husyckiej rozbitych w bitwie pod Lipanami trzy lata wcześniej, kacerski Tábor zaskakująco wywyższony został przez króla i cesarza Zygmunta Luksemburczyka do statusu miasta królewskiego. Był to przemyślany polityczny krok, który wraz z podarowaniem mieszczanom dóbr klasztoru z Louňovic oraz przeniesieniem na nich przywilejów zanikłego miasta Ústí, miał uzyskać przychylność silnego gospodarczo i obwarowanego ośrodka miejskiego, zdolnego w 1438 roku wytrzymać oblężenie Albrechta austriackiego. Tábor cieszył się dużą niezależnością do 1452 roku, kiedy to jego kapitulację oraz rozpad sojuszu z innymi miastami wymusił Jerzy z Podiebradów. Do tego czasu Tábor uzyskał już na skutek wieloletnich prac w okresie pohusyckim drugi obwód muru obronnego oraz rozbudowane zespoły bramne (w 1432 roku odnotowana została w dokumentach pisanych jakaś nowa brama, a w 1436 i 1442 roku wzmiankowano stare bramy i furtę). Widział je dwukrotnie w 1451 roku biskup (późniejszy papież) Enea Silvio de Piccolomini, opisujący dwie linie muru obronnego, liczne baszty i barbakan przy głównej bramie.
W drugiej połowie XV wieku oraz na przełomie XV i XVI wieku mieszczanie pomimo bardzo licznych pożarów (do 1565 roku było ich nawet około pięćdziesięciu) stale pracowali nad modernizacją obwarowań i przystosowywaniem ich do szybko rozwijającej się broni palnej. Wspierani byli w tych wysiłkach przez Jerzego z Podiebradów oraz jego następcę Władysława Jagiellończyka. Sytuację miasta pogorszył dopiero udział w nieudanym powstaniu antyhabsburskim z lat 1546-1547, po którym mieszczenie zmierzyć się musieli z falą represji i utratą części przywilejów.
W czasie wojny trzydziestoletniej średniowieczne obwarowania zostały częściowo przekształcone na skutek budowy nowożytnych fortyfikacji bastionowych. Modernizacja ta utrzymała Tábor pośród ważnych twierdz przez resztę XVII wieku i część XVIII stulecia. Dopiero pod koniec tamtego wieku obwarowania miejskie utraciły znaczenie militarne i w 1805 roku władze miasta wydały zgodę na sprzedaż nieruchomości na których się znajdowały. W następstwie tego w bardzo krótkim czasie większość murów obronnych, bram i baszt została rozebrana w celu pozyskania materiałów budowlanych i miejsca pod nową zabudowę. Jako jedną z ostatnich zniszczono w 1884 roku bramę Praską.
Architektura
Miasto usytuowano na wyjątkowo obronnym terenie, na rozległym wzgórzu u podstawy którego od południa płynęła meandrująca rzeka Lužnice. Do rzeki tej na zachód od miasta wpadał mniejszy strumień, przepływający doliną chroniącą Tábor od zachodu i północy, gdzie łączył się z utworzonym w 1492 roku stawem. Wzgórze prawie z każdej strony chroniły wysokie oraz strome stoki, jedynie od strony wschodniej wytworzyła się łagodnie opadająca szyja, a na południowym – zachodzie cypel wzniesienia umożliwiał dogodniejsze przedostanie się do miejsca połączenia dwóch cieków wodnych. To jedno z dwóch kluczowych dla Táboru miejsc zajął XIII-wieczny zamek i sąsiadująca z nim brama miejska, natomiast od wschodu utworzono główny wjazd do miasta.
Obwarowania miejskie poprowadzone zostały wzdłuż krawędzi stoków wzgórza, na skutek czego miasto w planie otrzymało nieregularny kształt z dwoma wyraźnymi wybrzuszeniami: na północy i wschodzie. Całość zajęła obszar około 15 ha z romboidalnym rynkiem usytuowanym pośrodku, w najwyższym punkcie miasta. Z jego narożników poprowadzono w stronę bram dwie główne ulice, a ponadto szereg mniejszych uliczek, z których żadna prawdopodobnie nie utworzyła ulicy podmurnej. Południowo – zachodni cypel wzgórza zajmował wspomniany zamek królewski, od miasta oddzielony szerokim przekopem, broniony także dwoma wieżami cylindrycznymi i dwoma czworobocznymi.
Pod koniec średniowiecza obwarowania miasta składały się z obwodu najstarszego głównego muru obronnego, zewnętrznego muru parchamu, przekopu i ziemnego wału, przy czym nie licząc głównego muru budowy niektórych z tych elementów zaniechano lub przynajmniej zredukowano je w miejscach najlepiej zabezpieczonych naturalnymi warunkami terenu. Główny mur obronny był bardzo masywny, w przyziemiu posiadał około 1,9 – 2 metry. W jego koronie funkcjonował chodnik straży, a co najmniej w północnej części obwodu zwieńczony był krenelażem z merlonami bez otworów strzelckich. W jego linii ustawione były półkoliste w planie, wyższe o jedną kondygnację baszty, zwieńczone podobnie jak mur krenelażem. Oprócz nich na najstarszych wedutach umieszczone zostały także baszty czworoboczne przykryte dachami. Przypuszczalnie nie wszystkie one powstały w ramach jednej akcji budowlanej o czym świadczyłaby ich duża ilość a zarazem nierównomierne rozstawienie, z bardziej zagęszczoną stroną wschodnią i północną. Średnia odległość kurtyn między basztami na tamtych odcinkach wynosiła około 30 metrów.
Zewnętrzny mur parchamu tradycyjnie był niższy i cieńszy, otrzymał 0,9 metra grubości na poziomie przyziemia. Zwieńczony był krytym drewnianym lub szachulcowym gankiem, w niektórych miejscach wzmocnionym nadwieszanymi wieżyczkami. Obwód muru parchamu wzmacniały niezbyt liczne baszty i basteje o różnorodnych formach. Między bramą Praską a furtą Wielką znajdowały się baszty czy też basteje zaoblone od czoła, z nich najbardziej wysunięta była basteja północno – wschodnia. Duże możliwości flankowania miała także działowa baszta Rzeźnicza w południowo – wschodniej części obwodu, wysunięta za pomocą szyi daleko w stronę przekopu. Od czoła zamknięta była trójbocznie, wewnątrz jej przyziemie podsklepiono, a dwie górne kondygnacje przykryto stropami i zaopatrzono w obustronnie rozglifione otwory strzeleckie. Całość wieńczyła wysoka więźba dachowa. Bardzo podobna była baszta Sukiennicza pośrodku północnej części miasta, wyróżniająca się jedynie drewnianym gankiem na poziomie najwyższej kondygnacji (na weducie Willenberga ukazano otwory po jego mocowaniu). Północno – zachodniego narożnika miasta broniła basteja Wielka, flankująca dwa odcinki przedpola i międzymurza. Pozostałe baszty i basteje parchamu były już znacznie mniejsze, często dwuboczne od czoła, wysunięte przed sąsiednie kurtyny.
Wjazd do miasta odbywał się dwoma głównymi bramami: wschodnią zwaną Praską lub Nową, usytuowaną na wąskiej, ale łagodnie opadającej szyi, oraz południowo – zachodnią zwaną Zamkową, a później Bechyńską. Przypuszcza się, iż odnotowana w 1436 roku starsza brama czy też furta znajdowała się w południowo – wschodniej części obwarowań, gdzie później wzniesiona została baszta Rzeźnicza. Ponadto funkcjonowały jeszcze dwie inne furty: na północy Wielka (pierwotnie zwana Klokotską), a na południu Mała (Rzeczna). Główne bramy umieszczone zostały w kilkupiętrowych wieżach z przejazdami w przyziemiu zamykanymi bronami. Brama Praska posiadała podsklepiony przejazd dostępny przez profilowane i ostrołuczne portale. W wieży bramnej umieszczona była również wysunięta ku parchamowi furta Wielka oraz furta Mała. Ta ostatnia wypełniła międzymurze, zamykana była mostem zwodzonym i miała więźbę dachową osadzoną na szachulcowej kondygnacji. Wieża furty Wielkiej, według Willenberga zwieńczona narożnymi bartyzanami, poprzedzona była prostokątnym, piętrowym przedbramiem z dodatkową górną kondygnacją konstrukcji szachulcowej lub drewnianej oraz z mostem zwodzonym przerzucanym nad przekopem.
Główna (wewnętrzna) wieża bramy Zamkowej (Bechyńskiej) usytuowana była pod murami zamkowymi i niedaleko wieży osłaniającej sąsiednią bramę wiodącą bezpośrednio do zamku. Droga prowadząca do bramy Bechyńskiej wiodła od frontowej strony zamku, który zabezpieczał w ten sposób od wschodu podejście do miasta. Uległo to częściowej zmianie po wybudowaniu zewnętrznego budynku bramy Bechyńskiej, wysuniętej aż o 60 metrów przed bramę wewnętrzną. Utworzony wówczas długi korytarz z jednej strony chroniła skała na której posadowiono zamek, z drugiej natomiast stoki opadające ku dolinie strumienia. Zewnętrzny budynek bramy Bechyńskiej ostatecznie po przedłużeniu ku wschodowi otrzymał prostokątny w planie kształt, usytuowany dłuższymi bokami w poprzek drogi, z przejazdem bramnym umieszczonym bliżej zachodniego boku. Wjazd do niego zamykany był zwodzonym mostem, zaś na piętro wchodziło się drewnianym gankiem od strony miasta. Cały budynek zwieńczono okazałym, wysokim, czterospadowym dachem z kalenicą.
Odpowiedniego zabezpieczenia wymagało również przedpole przed bramą Praską, głównym i zarazem najmniej chronionym naturalnymi warunkami terenu wjazdem do miasta. Przed główną wieżą bramną w obszarze parchamu znajdowało się przedbramie, najpewniej w formie szyi, przypuszczalnie zakończonej drugą wieżą lub budynkiem bramnym. Ten poprzedzony był barbakanem o wielobocznie ułożonych murach posiadających niezwykle dużą grubość około 7,5 metra (prawdopodobnie składały się one z dwóch ścian wypełnionych pośrodku w przyziemiu ziemią). W jego południowej części otwarto przejazd z ostrołucznym portalem ujętym wnęką na most zwodzony. Opadał on ponad przekopem, który po wybudowaniu barbakanu specjalnie poszerzono w stronę przedpola. Dodatkowo przejazd zamykano wrotami, nad nim umieszczono wieżową nadbudowę, a na poziomie piętra mury barbakanu przebito rzędem rozglifionych otworów strzeleckich. Po przebyciu tych przeszkód wewnątrz barbakanu droga zakręcała do budynku przedbramia, zamykanego wrotami i być może jeszcze broną. Dalej po moście nad główną częścią przekopu wkraczało się na teren parchamu, gdzie szyją przedbramia można się było udać w stronę brony i wrót wieży bramnej najstarszego, głównego muru obronnego.
Stan obecny
Miejskie mury obronne Táboru zachowały się na dużej ilości odcinków (zwłaszcza w północnej i północno – zachodniej części dawnego pierścienia obwarowań), ale są one znacznie obniżone, poddawane były nowożytnym (barokowym) przebudowom i XX-wiecznym renowacjom. Dotyczy to również kilku zachowanych baszt i bastei, przekształconych w XIX wieku w budynki mieszkalne. Wyjątkiem pozostaje późnogotycki budynek zewnętrznej bramy Zamkowej (Bechyńskiej) z rekonstruowaną więźbą dachową i fasadą częściowo przysłoniętą nowożytnym budynkiem. Obecnie w bramie funkcjonuje wystawa pt. “Życie i praca średniowiecznego społeczeństwa”.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Razím V., Středověká opevnění českých měst. Katalog Čechy, Praha 2020.
Umělecké památky Čech, red. E.Poche, t. IV, Praha 1982.